90 ամեակ Էդուարդ Իսաբէկեանի
Զրոյց կեանքի, մարդկային ցաւ ու հոգսի, եւ արուեստի մասին
Մելանիա Բադալեան
Խ.Ծ. Սրտագինս կ’ողջունենք հայրենի բազմավաստակ արուեստագէտ-գեղանկարիչ եւ «Իգդիր» վէպի հեղինակ Էդ.Իսաբէկեանին ծննդեան 90-ամեակը, որ նշուեցաւ հայրենիքի մէջ անցեալ աշնան: Այս առիթով Մել.Բադալեանի կողմէ կատարուած հարցազրոյցը («Ազգ» օրաթերթ, Երեւան) եւ հիւրաբար քաղաքս գտնուող հայրենի գրականագէտ-արուեստաբան Եուրի Խաչատուրեանի յատուկ ԽՕՍՆԱԿԻ համար պատրաստած սոյն գրութիւնը կու գան ներկայացնելու մեզի բազմավաստակ յոբելեարը:
Յարգանք մեծանուն արուեստագէտին 70-ամեայ վաստակին եւ դալար կեանք դէպի բեղմնաւոր դարադարձ:
Երևանից Աշտարակ գնալու ճանապարհին աշնանային թացությունը մտորումների լավ հնարավորություն էր տալիս: Մտքերիս մեջ փորձում էի ստեղծել 90-ամյա ալեզարդ նկարչի կերպարն ու զրույցի սկիզբ էի փնտրում: Վերջին 4-5 տարիներին Էդվարդ Իսաբեկյանը չի նկարում, աչքերը չեն տեսնում, հազիվ նշմարում է լույսն ու ստվերը: Ճնշող զգացում եմ ապրում, զրուցել արվեստագետի հետ, որ կյանքն աշխարհի գույների ու ձևերի մեջ է ապրել: Անձրևը գնալով սաստկանում էր, մեքենայի ապակիների վրա աշնան գույները մերթ բարձրանում, մերթ մշուշվում էին: Իսկ վարպետի հետ զրուցելու համար ինչ-որ սկիզբ փնտրելն անիմաստ էր, հրաշալի զրուցընկեր է, անմիջական, պարզ, մեր կյանքի առօրյայով ու հոգսերով ապրող ուղղամիտ հայ մարդ:
-Առաջներում հանդիպե՞լ ենք,-հարցնում է:
-Ոչ,-ասում եմ:
-Հանդիպած էլ լինեինք, միևնույն է, քեզ չեմ տեսնում, տեսնում ես, ինչ պատիժ է: Աշխարհ տեսած կույր եմ: Բայց ինչ անես, բնության քմահաճույքներին պիտի դիմանալ:
-Ինչպե՞ս եք դիմանում:
-Դժվար է, պարապ եմ, ես ոչ մի րոպե պարապ չեմ եղել, նկարել եմ, գրել եմ, գործ եմ արել, հիմա դատապարտված եմ: Աքսորվածի նման եմ ինձ զգում:
-Վարպետ, 90 տարիների բեռը ձեր ուսերին ի՞նչ եք խորհում աշխարհի, մարդու, կյանքի մասին:
-Երեկոները, երբ պառկում եմ, մտքերս գալիս ու գալիս են, քունս չի տանում: Աշխարհի մասին ի՞նչ եմ խորհում, ասում ես: Տանը նստած ողջ աշխարհի ինֆորմացիան կարելի է լսել: Տեղյակ եմ բոլոր իրողություններին, որ այսօր կատարվում են մեր երկրում և արտասահմանում:
-Հետաքրքրակա՞ն է այդ ամենը, բավարարվու՞մ եք դրանցով:
-Ինձ ինչ հետաքրքիր էր, անցել է արդեն:
-Ի՞նչն էր դա:
-Սովետական ժամանակները, երբ ամեն ինչ կարելի էր անել: Ինչքան ուզում են փնովեն, դատարկ բաներ են: Ես ինչ ուզել, նկարել եմ:
-Հիմա էլ ինչ ուզում՝ նկարում են: Ի՞նչ տարբերություն կա այդ երկու իրողությունների միջև:
-Ես չգիտեմ՝ ինչ տարբերություն կա: Էդ «Ազատություն» ռադիոկայանը, որ հիմա կա, այն ժամանակ էլ լսում էինք.առանձնապես մի բան չէր, մի քիչ ավելի ինֆորմացիա էինք իմանում՝ ապրելով Խորհրդային Միությունում:
-Ստեղծագործող անհատի համար մտքի բանտային ռեժիմ չէ՞ր արդյոք ստեղծված:
-Երևակայության արդյունք է այդ բոլորը: Մշակույթի նախարարությունը ցուցակ էր տալիս նկարիչներին, որ թեմաներ ընտրեին: Ես այդ ցուցակը նայելու կարիք չունեի: Ինձ երբեք չեն ասել՝ ինչ նկարեմ: Ես գիտեի՝ ինչ պիտի նկարեմ, որն է իմ նախասիրությունը:
-Լավ, ինչու՞ էինք այս անկախությանը ձգտում:
-Էսօրվա ժամանակը եթե մի բան տվել է, որ կոչվում է անկախություն, ծնել է նաև մաքսիմալ մի ազատություն: Երեկ «Ազատություն» ռադիոկայանից մի արտառոց բան լսեցի, հայտարարվեց, թե Գոյան՝ իսպանացի այդ մեծ նկարիչը, արվամոլ է եղել: Գոյան՝ իմ սիրած նկարիչներից մեկը, ինկվիզիցիայի դեմ իր տղամարդկային կեցվածքով: 90 տարի ապրում եմ էս աշխարհում, նման բան ոչ կարդացել եմ, ոչ լսել, այդ մաքսիմալ ազատությունը հայտարարում է և էնպես հեշտ, կարծես էսպես էլ պետք է լիներ: Էդ տեսակ ազատությունն ինչի՞է պետք: Կամ էդ ազատությունը նրա համա՞ր է, որ ում ասես, կամ ինչպես ասես քննադատենք կամ գովեստը ծայրահեղացնենք: Մի նկարչի մասին, որին դասարանում հազիվ մատիտ բռնել սովորեցրի, հիմա հզոր նկարիչ են համարում:
Մի քանի օր առաջ լսեցի 18 երեխա ունեցող մարդու մասին, մի սենյակում են բնակվում, ոնց են ապրում՝ սեղանի վրա՞ են քնում, տա՞կը, ու այդ մարդը ձայն չի հանում, ասում է՝ թե երեխա նորից կունենամ: Կա, չէ՞, այդպիսի մարդ, ու ոչ ոք բանի տեղ չի դնում: Սովետական տարիներին աղքատ հայ չէիր տեսնի Երևանի փողոցներում, հիմա մուրացիկ երեխա, բոմժ, ինչ ասես չկա, ամբողջ կեղտը ջրի երես է դուրս եկել:
-Անկախությու՞նը փոխեց նույն հային, ի՞նչն է պատճառը:
-70 տարի մոռացավ հայն իր չարչիությունը: Այդ տարիներին Գիտությունների ակադեմիա, Մատենադարան, Օպերային թատրոն ստեղծվեց, Բաբաջանյաններ, Համբարձումյաններ ու Ալեքսանդր Հարությունյաններ ծնվեցին: Հիմա ազատ շուկայական հարաբերություններ են ստեղծում, անու՜ն են հնարել, դա չարչիական կապիտալիզմ է, էստեղից առնել, էնտեղ ծախել, լավ է, որ չեմ տեսնում, էլի, չկա չարիք, առանց բարիքի: Բա էդ հեռաուստատեսության ծրագրե՜րը, նույն բանը տասն անգամ կրկնում են, տարօրինակ է, չէ՞, երաժշտություն չկա՞, ինչ է:
-Զայրանում եք, վարպետ, չեք հաշտվում ազատության բերած տիղմի հետ, մի փոքր շեղվենք, վերադառնանք հին հիշողություններին: Իգդիրից ե՞րբ եկաք:
-1918թվին:
-Փոքր եք եղել, որևէ հիշողություններ ունե՞ք:
-Գրքիս՝ «Իգդիրի» մեջ կան որոշ բաներ: «Երևանը», որ գրեի, ուրիշ բան կստացվեր: Երևանի մասին սենտիմենտալ բաներ են գրում, ուրիշ, ուրի՜շ բան կար, որ պատմեմ, կփշաքաղվես: Փողոցը, որտեղ ապրում էինք Իգդիրից գալուց հետո, կոչվում էր Բաննայա, երեք-չորս պարսկական ոճով լավ սարքած բաղնիքներ կային: Այդ բաղնիքները փայտով էին տաքացնում, կողքը մոխիրը թափելու առանձին տեղ կար: Փոքր, անտեր, անտուն երեխաները լիքն էին: 1918-ից հետո գաղթականների հետ էին եկել, որբատներում տեղ չկար: Էդ երեխաները գիշերներն անց էին կացնում մոխրի տակ, առավոտներն աչքերը՝ սպիտակ, պսպղում էին, ոնց որ ուրվականեր լինեին, մինչև էսօր երազումս տեսնում եմ, սարսափ է գալիս վրաս: Պատահում էր՝ տաք մոխրի տակ էլ մնում էին: Արաբա (սայլ) էր շրջում փողոցներում, սովից մեռած երեխաներին դարսում, տանում, թաղում էին:
-Իսկ Իգդիրից ի՞նչ եք հիշում:
-Մեր տունն եմ հիշում, այգին, այգեքաղը, հորս խանութը: Իգդիրը մի հրապարակ ուներ, ռուսի եկեղեցի կար, դրա դիմացն էր, բուլվար էին ասում, էնտեղ ռուս օֆիցերներն էին իրենց կանանց հետ շրջում: Հայերը զբաղմունք ունեին, այգեգործություն էին անում, առևտուր, առևտրական տներ կային:
-Ձեր նկարներում այդ հիշողություններն ինչպե՞ս են արտահայտվել:
-Դրանք նկարելու բաներ չեն, ոգին է մտել մեջս: Իգդիրցիք հանգիստ գաղթեցին, թուրքերը, քրդերը սիրտ չէին արել մտնեին մեր տները: Մեր ցորենը գնացին կալսեցին, լցրին սելերը, բերեցին Երևան, հաց կերան: Իգդիրցին խեղճ չի, մի աղքատ չկար, ուղղամիտ, շիտակ մարդիկ են, երևի թե ավելին, քան մարդուն անհրաժեշտ է, հերոսականություն կա մեջները:
-Ձեր արվեստի գերակշռող տարրը պայքարի, ապստամբության, տարերքի ոգին է:
-Բա ի՞նչ է՝ գաղթը նկարեի, խեղճությունը պիտի ցույց չտալ, առանց այդ էլ շատ է տեսել ժողովուրդը: Նկարաշարերիցս մեկը կոչվում է «Անհանգիստ ձիեր»: Ինչ են ուզում ձիերը.ուզում են Արաքսի ափերն անցնեն, որի համար պետական մրցանակ ստացա, դրանք սովետական տարիներն էին:
Էսօրվա համար ինչ լավ բան սպասես, գյուղում աշխատող չկա, տարիքավորներն են մնացել ու կանայք, երիտասարդությունը չի աշխատում, հողից երես է թեքել, եթե գյուղը քաղաքին չկերակրի, ինչ կլինի, առևտրով ազգ չես պահի: Ու քանի գնա, վատանալու է, եթե տնտեսական էս սիստեմը՝ չարչիական կապիտալիզմը, շարունակվի: Էնպես որ, ես հոռետես եմ: Ասում ես՝ ազատությունն ի՞նչ է, մարդը տնտեսապես պետք է ապահովված լինի, որ իրեն ազատ զգա: Երեխադ սոված, կինդ սոված, ինչպես կարող ես քեզ ազատ զգալ: Էդ տեսակ բան հնարավոր չէ:
-Վարպետ, լավ բաների մասին էլ ասեք:
-Ասացի էլի, լավը ճիշտ ասելն է: Գտնում եմ, որ իմ կարծիքը մոտ է իրականությանը, քան այն, ինչ հաճախ ենք լսում, թե արտադրությունն առաջ է գնացել: Ինչ արժեք ունի էդ արտադարությունը, եթե ոչ մի աղքատի գրպան չի մտնում: Լավ է, որ կրթված մտավորականության ինչ-որ քանակ կա: Ու գոյություն ունենք դեռ, իրենց շնորհիվ:
Էդ.Իսաբեկյանը մեկ տարուց ավելի է, բնակվում է Աշտարակում, ապրում է մեր կյանքի ամեն անցուդարձով, գյուղացու պարզ կենցաղային հոգսերով, աղքատության մեջ եղողների ցավով, մտքերը գալիս-գնում են, զրուցում է երկա՜ր, երկար:
-Ես իմ ուսանողներին ասում էի՝ աշխարհի վրա ինչ թեմա կա, դրա մասին հարց տվեք, էդպես էլ էդ օրը չտեսա:
-Ինչու՞:
-Չուզեցին, անտարբեր են: Էդ անտարբերությունը մեզ կսպանի: Ակադեմիան վերջացնում են, լավ կրթություն են ստանում ու զբաղվում են աբստրակտ նկարչությամբ, դա նորմալ երևույթ համարել չի կարելի: Այվազովսկու, Սուրենյանցի, Թադևոսյանի, Սարյանի ստեղծած տրադիցիաները պիտի շարունակեն, դա է ճիշտ ճանապարհը:
-20-րդ դարի գեղանկարչության ուղղությունները կարո՞ղ էին արդյոք չազդել մեր արվեստագետների վրա, աշխարհն արդյոք ձևերի փոփոխություն չէ՞:
-Այդ բոլորը ուշացած են գալիս մեզ մոտ: Ասեմ, որ ձևը չի կարելի դարձնել դոմինանտ, սխալ է: Ամենաճշմարիտը ռոմանտիկական-ռեալիստական արվեստն է՝ Ռուբենսի, Վելասկեսի, հզոր նկարիչները նրանք են: Ես ինքս հակված եմ պլեներիզմին՝ կատարողական իմաստով:
Իմպրեսիոնիստներից հետո ոչ ոք նորություն չի բերել: Նրանք՝ Կլոդ Մոնեն, Էդվարդ Մանեն, Պիսարոն, Ռենուարը, գույնի նոր հասկացողություն ստեղծեցին, մաթեմատիկական ճշգրտությամբ.գիտականորեն էին գույնն արտահայտում, փոխադարձորեն իրար լրացնելով: Վեց գույն կա բնության մեջ, երեքը հիմնական՝ կարմիր, կապույտ ու դեղին, և երեք լրացնող, սև գույն բնության մեջ չկա, սև առարկա կա, բայց գույն չկա: Նույն գույների հարաբերությամբ, նրբերանգներով կարելի է դրանք շատացնել: Նկարչության մեջ միակ նորությունը եղել է իմպրեսիոնիստների արածը: Նրանք առաջինն էին, որ բնակարանային մթնոլորտը փոխեցին արևի լույսով: Պիսարոն ասում էր.ձեր արվեստանոցները փողոցներն են, ու դուրս եկան.կաֆեներ էին նկարում արևի լույսով ողողված, արևի տակ ամեն ինչ մաքրվում է: Գույները խաղում էին կարճ վրձնահարվածների տակ, հետո սկսեցին կետով նկարել,ու սկսեցին այլասերվել…
Մարդկությունը քանի կա, ուրեմն չարությունը, չարը քիչ է, հիմա ասա՝ գոհ ես…
Ժպտում է, շարունակ ծխում.հրաժեշտ ենք տալիս վարպետին, ինքը չի ուզում՝«Գնաս, պիտի նայեմ պատերին, ու ոչինչ էլ չտեսնեմ»: Անձրևը շարունակում է ուժեղանալ: «Չեմ սիրում էդպիսի եղանակ», ասում է: