Խուժանը

                                                                “А впереди Иисус Христос”.    Блок

   Վերնագրից, հարգելի ընթերցող, կկարծես թե «էն» խուժանի մասին է խոսքս, որին դու չես տեսել, չէիր կարող տեսնել, որին թերևս տեսել էին Ղարսից, Էրզրումից մի կերպ փախածները, որոնք այսօր չկան և չեն կարող պատմել, թե ինչ վիժվածք էին «նրանք», որ թուրքական զորքին հետամուտ՝ մտնում էին հայկական գյուղերն ու շեները, և ինչ-որ չէր հասցնում անել թուրք «կանոնավոր» զորքը, պակասը  իրենք էին անում: Եվ արել են անաստված, խուժանավարի, մորեխի նման՝ ոչինչ կենդանի չթողնելով…
     Այդ խուժանին, որին նաև «բաշիբոզուկ» էին ասում, թուրքի նման… մարդիկ էին, ազգեր, ցեղեր, որոնք հիմա էլ կան, անունները չեմ ուզում տալ: Գուցե և փոխված կլինեն, սերունդներ են անցել, ինչ իմանաս, գուցե և հիմա «ուրիշ» են…
      Չնայած որ այսօրվա ղարաբաղցին էլ տեսավ դրանց: Չորս մարշալներ տված Չարդախլուն էլ տեսավ, Շահումյանի գյուղացիք էլ տեսան… երևի թե ինչ կաթի հետ է անցնում, մնում է: Երևի կաթն էլ է պիղծ, հարամ  լինում:
     Խոսքս ուրիշ «խուժանի» մասին պիտի գնա:
     Դու, հարգելի ընթերցող, չես տեսել խուժան, ես էլ չեմ տեսել, և ոչ թե նրա համար, որ փոքր էի տարիքով, այլ պարզապես չթողեցին, որ ես էլ, մենք էլ` Իգդիրից, Սուրմալուից գաղթածներս, տեսնեինք, քանի որ Իգդիրի ջահելները, Դրոյի գլխավորությամբ և սահմանապահ մնացած մի քանի ջոկատների, կազակների հետ՝ պահեցին Օրգովի  լեռնանցքը այնքան օր, մինչև ողջ Սուրմալուն  գաղթեց, անցավ Մարգարայի կամուրջը:
       Դա 1918 թվականն էր: Բայց ես, ինչքան էլ որ փոքր էի, հասցրեցի տեսնել նրանց՝ այդ խուժանի արածը:
    Պատահեց այնպես, որ 1918 թվին Սուրմալուն նորաստեղծ անկախ Հայաստանի ջոկատները… և նորից Դրոյի գլխավորությամբ, հետ վերցրին: Աշնան կողմ էր, և շատ իգդիրեցիներ, կողբեցիք վերադարձան հետ և հասցրեցին անգամ ցանած ցորենը, գարին հավաքել… Մի երկու ամիս տևեց ընդամենը մեր «վերադարձը», բայց տեսանք Իգդիրը նորից:
      Հայրս էր՝ Հմայակ հայրս, որ տեղ չէր գտնում իրեն Երևանում  և ինձ էլ հետը տարավ, երևի թե մենակ չլինելու համար: Եվ տեսա, տեսա խուժան կոչյալի արածը… Տեսա դուռ-լուսամուտները հանած, սև խոռոչներով «կույր» տները, պարտեզները… Մե՜ր՝ Իգդիրի պարտեզները, որոնց կսազեր հենց «դրախտային» ասելը… Իսկապես որ մորեխը վրայով անցած… ջրհորները  աղբով լիքը,  «զերզաբիների» (մառանների), հացատների, գոմերի հողե հատակները քլունքներով փորած, թոնրաշշերով ծակծկած, տների հատակների տախտակները պոկած… վայրենի  փնտրտուք՝ մի «բան» գտնելու հորած-պահած, բայց սուրմալեցիք… ինչ հնարավոր էր հետները բերին, իսկ թողածը՝ խուժանի թալանելու բան չկար: Հիասթափված կլինեին երևի մեր անշնորհքությունից… և ճարահատ դուռ ու լուսամուտ էին քանդել, անբնակելի դարձրել:
      Քոռուփոշման թողինք, հետ եկանք…
      Մի քանի օր մնացինք ընդամենը, և այդ միջոցում ես՝ իմ շվարած, գույնը գցած, գունատ հորս ձայնը չլսեցի… Ամբողջ ցերեկները լսում էի ագռավների կռռոցը, որոնց համար սատկած անասունների լեշեր էին թափված ամենուր, և գարշահոտություն էր…
      Դա է խուժանը, հարգելի՛ ընթերցող:
      Իսկ իմ խոսքը, որ չեմ կարողանոմ սկսել, ուրիշ խուժանի մասին է, որոնց հիշելիս սևանում է լույս օրը, կերած հացս լռվում է կոկորդումս: Բայց ուզում եմ պատմել, որ էլ իրար չասեք՝ «Խուժանություն մի՛ արա», «Սա ի՜նչ խուժանություն է»…
     Հնուց մնացած խոսք է, ասում ենք: Ես էլ եմ ասում` հի՜ն բնազդով, թոռանս. «Ա՛յ Մհեր, էս ի՞նչ խուժանություն է»… Բնազդ է, Երևանում ծամոնի պես բոլորի բերանին…
    20-ական թվերին «հումանիտար» ամերիկացիք, անգլիացիք որբանոցներ էին բացել ոչ միայն Երևանում… Եթե այդ «հումանիստները» ուզեին, եթե ուզեի՜ն, այդ որբերը կարող էին չլինել կամ քիչ լինել… Բայց էն քամբախ տարիներին մի բան արժեին այդ որբանոցները. հարյուրավոր որբեր սովից չմեռան…
     Բայց մի բան էն ժամանակ էլ չէի հասկանում, թե ինչու էին անտուն որբերը փախչում այդ որբանոցներից: Ոչ բոլորը, նրանք երևի, ովքեր ուզում էին… ազա՜տ ապրել, խուժանավարի… Զարմանալի, անհասկանալի բան է այդ «ազատություն» կոչված՝ հասկանալի բառը: Շա՜տ էին այդ «ազատները». որբանոցները չէին հերիքում, իսկ դուրս մնացածները անհաշիվ էին: Պետությունն էլ  ոնց որ չորս կողմից կրակ տված տուն լիներ… չէր հասցնում, միջոց ու ուժ չուներ:
      Ցերեկները շուկաներում էին՝ «մեյդանում», «ղանթարում», «Ղասաբ խանաներում» (մսավաճառների շարքերում): Ամեն տեղ, ուր աչքդ դիպներ, կտեսնեիր այդ… խուժաններին: Հարգարժան  էրևանցիք կնքեցին այդ անունը այդ թշվառների վրա, քանի որ ճարը կտրած՝ պատահում էր, որ նաև այդ հարգարժանների թևի տակ խտտած լավաշից կամ  «զանգակ» հացից մի ծվեն պոկում, փախչում էին… Եվ հարա՜յ, ծղրտոցը տարածվում էր շուկայում… Տարա՜վ, տարա՜վ, բռնե՜ք, տարավ խուժանը, հասեք, բռնեք… Իսկ մինչև կբռնեին, այդ խուժան կոչեցյալը հասցնում էր մի երկու պատառ էդ հացից առանց ծամելու  կուլ տալ… բռնված տեղն էլ՝ ապտակների տարափի տակ, հասցնում էր մի բերան էլ կծել հացից,  էլի մի պատառ հասցնում էր…
       Գունատ, հողագույն,  անլվա երեսին սրված այտոսկրերը, մեծ, սև աչիկները ավելի մեծացած, շատ նման Սուրենյանցի Հիսուսիկին Մարիամի գրկում… մազերը, գանգուրները մկրատ չտեսած, խռիվ, մի անեզրական վիշտ, թախիծ աչքերում, բոբիկ, կեղտից, ցրտից ճաքճքած ոտքերով, ձեռքերով… ծվենների մեջ, մի բլուզով կամ աճուկներին փաթաթած քրջերով և կամ էլ պարզապես մեշոկը ծակած, կրիայի պես պարկից բարալիկ վիզը, գլուխը հանած, և թևիկների տեղն էլ ծակած… Հարմարը այդ մեշոկն էր. ցուրտ ժամանակ ձեռքերը ներս էին քաշում, որ չսառչեն:
       Պատահում էր, որ խղճում էին խանութպանները, ղասաբները, մեկը մի կտոր միս էր գցում, մյուսը՝ մի կարտոֆիլ կամ մի բուռ ցորեն, գարի… բայց որի՞ն տային… շատ էին է՜, շա՜տ:
    Ավելի թույլ, խեղճերը տները, բակերն էին շրջում, աղբակույտերը  քջջում, կամ մեկի դուռն էին ծեծում, կամ բակում լուռ կանգնում՝ պատշգամբի առաջ, մի ափը տնկած, լուռ…
       Մեկը ասում էր` Աստված տա, մեկն էլ, աչքերը սրբելով, մի կտոր հաց էր տալիս…
     Դժվար էր այդ թվերին, իրենք էլ չունեին, բայց հենց չունեցողն էր տալիս… Աստվածն էլ քոռ էր, չէր տեսնում նրանց աչքերը՝ վեր չռած, պատշգամբներին նայելիս… չէ՞ որ ինքն էլ էր վերևում, պատշգամբներից մի քիչ բարձր…
      Գարնանը, ամռանը «հեշտ» էր ապրուստը: Գարնանը արածում էին՝  «ճնճղապաշար»,  սինձ ուտելով, խակ ցոգոլներով… խմած ջրից էլ ուռչում էին, և մալարիան էլ իր հունձն էր տանում:
      Կողքերից կամ վզներից կախած «բանկա», թիթեղյա ամաններ ունեին, որոնց մեջ «խարաբաներում», քարուքանդ տներում, որ շուկաների շրջապատում անհամար էին, այդ խարաբաներում կրակ էին վառում և այդ ամաններում ճարած, փախցրած մսի կտորներով, պոմիդորով, կարտոլով «ճաշ» էին եփում և պպզած, քարերին նստած խփշտում, առանց ծամելու կուլ տալիս: Եվ ապրում էին հենց այդ խարաբաներում՝ ծակեր փորած, խլուրդի նման:
     Շատերը նաև շուն էին պահում, ով կարող էր մի բան էլ շանը տալ, կամ իրենց պես շներն էլ էին շուկաներում, աղբանոցներում գլուխ պահում, իսկ երեկոյան, գիշերները գալիս էին իրենց տերերի մոտ, որ փաթաթվեն իրար, իրար տաքացնեն, քնեն: Քնում էին քրջերի, հավաքած թղթերի, թերթերի վրա. փափուկ էին, ու տաք էր լինում թղթերի վրա, դոշակի նման բան…
       Դժվարը ձմեռներն էին: Ոտաբոբիկ, մի քրջով կամ մեշոկով ինչպե՞ս տաքանաս: Վառած կրակն էլ մի տեղ հանգում էր: Շատերը ձմեռը չէին հանում, հենց այդ ծակերում էլ մնում էին: Բայց ճար էին արել. Երևանի բաղնիքների մեծ մասը, որտեղ  փայտով էին ջուրը տաքացնում, հենց այդ շուկաների շրջապատում էին: Միայն մեր հին տան Բաննայա կոչված փողոցի վրա չորսը բաղնիք կար, բոլորը թուրք-պարսիկների պատկանող, և բոլորը ջուրը փայտով տաքացնող, իսկ բաղնիքների բակում «քյուլխանաներն» էին՝ մոխիրը թափելու տեղերը, որ քթոցներով հանում էին ու բլուր-բլուր կուտակում: Գարնանը  մոխիրը չէր մնում, սայլերով գալիս էին բոստանչիները, այգի ունեցողները, կրում-տանում էին՝ որպես հիանալի պարարտանյութ, իսկ մինչև  գարուն… տաք մոխրից էլ լավ տեղաշո՜ր. մտնում էին մոխրի մեջ ու քնում բաց երկնքի տակ՝ դնչիկները միայն մոխրից հանած…
       Տե՛ր Աստված, էլի չէիր տեսնում, ի՞նչ տեսնեիր, մի դնչի՞կ ընդամենը… չէ՛, չէիր տեսնում: Իսկ ես տեսնում էի. մեր տան մոտերքում էին այդ քյուխանաները… գիշերն եկած ձյունը վրաները… Եվ շուտ պիտի դուրս գային, որ  ձյունը չհալչեր… Եվ դուրս էին գալիս…
    Կարող ես և պատկերացնել, հարգելի՛ ընթերցող,  դժվար չի, մի քիչ երևակայություն,  ես էլ կօգնեմ,  տե՛ս, նայիր, միայն դնչիկները «մաքուր», իսկ իրե՜նք… ծիծաղում, կատակում էին նույնիսկ, իրար թափ տալիս, թոզ ու դումանի մեջ քրքջում, շներն էլ հետները՝ շուրջները կլանչելով պար բռնած…
    Չէին արգելում բաղնետերերը, պարսիկ-թուրքերը բարություն էլ ունեին, չէին արգելում, մոխրի եղածն ի՞նչ է, թող տաքանան, Աստվածն էլ երևի կհատուցի այդ բարության համար…
      Դրանք էին, հարգելի՛ ընթերցող, խուժանները, մեր՝ հայերիս «խուժանը»…
      Եվ եթե նորից պատահի, որ ասեք այդ խոսքը, հիշեք իրենց՝ անտուն որբուկներին հիշեք, որոնց  գուցե և լավ է, որ չեք տեսել, այդ մոխրոտ  Հիսուսիկներին, և ձեզ չի մորմոքի, հոգին ձեր չի տնքա այդ խուժան բառը լսելուց: Գիշերները քնից հանկարծ չեք զարթնի՝ «մեյդանի» խուլ ժխորի միջից՝ տարա՜վ, տարավ, բռնե՜ք…
    Տո՜, ի՜նչը տարավ, ա՛յ տնաշենի հայեր, մի խնձոր, մի բուռ ցորեն, մի ծվեն լավաշ…
      Հայ, հարամ լինի էդ ծվենը, բա ո՞նց եք դիմանում հիմա, չեք ծղրտում` տարա՜ն, տարան: Խուժան չի տանողը, մոխրոտ Հիսուսիկ չի, սովորական երևանցի է, «ձեռներեց» են ասում իրեն հիմի. գրպաններդ դատարկել է և ձայն չես հանում: Խուժան չի, որ  հարա՜յ տաս: