Հայ գեղանկարչության եզակի դեմքերից է Էդուարդ Իսաբեկյանը, որն արդեն մոտենում է իր 90-ամյա տարելիցին։ Նա դասվում է այն անհատականությունների շարքին, որոնց կյանքի ուղին, ստեղծագործական, մանկավարժական գործունեությունը բնութագրում են մի ողջ ժամանակաշրջան։ Նա որպես արվեստագետ ձևավորվել է այնպիսի վառ անհատականությունների ստեղծագործող միջավայրում, ինչպիսիք են Սարյանը, Դեմիրճյանը, Փափազյանը, Ներսիսյանը, Ե․Քոչարը, միաժամանակ պահպանելով իր անհատականությունը դրսևորելով ազատ ստեղծագործողի անկաշկանդ մտածողություն։
Ստեղծագործական ուղին սկսելով 1930-ական թվականներից, Է․Իսաբեկյանն իր վրա ուշադրություն բևեռեց կյանքի խորը ճանաչողությամբ, իրատեսական ընկալմամբ և միևնույն ժամանակ՝ ռոմանտիզմի փայլատակումներով։
Նա աչքի է ընկնում թեմաների և գեղանկարչական խնդիրների ընտրման մասշտաբայնությամբ։ Է․Իսաբեկյանը բազմաժանր ստեղծագործող է։ Նրա վրձնի արտահայտչական գույներով աչքի են ընկնում ինչպես քնարական բովանդակությամբ փոքր կոմպոզիցիաները, այնպես էլ բարդ սյուժետային կտավները։
Ամեն մի սկսնակ նկարիչ կրում է այս կամ այն խոշոր ստեղծագործողի ազդեցությունը։ Հրապուրանքի օբյեկտն էլ հենց բնութագրում է երիտասարդ ստեղծագործողին, շատ բանով պայմանավորում նրա հետագա ուղին։ Մինչպատերազմյան շրջանում Է․Իսաբեկյանը հրապուրված էր ֆրանսիացի ռոմանտիկների արվեստով, որոնցից առավել հոգեհարազատը Ժերիկոն և Դելակրուան էին։ Այդ իմաստով հատկանշական է «Գնչուհին թութակի հետ» (1940թ․) կոմպոզիցիոն դիմանկարը՝ նկարչի ստեղծագործական այս շրջանին բնորոշ գունային պայմանականությամբ ու արտիստիզմով։
Իսաբեկյան նկարչի ձևավորումն ընթանում էր երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին։ Նա, տոգորված հայրենասիրական պաթոսով, ստեղծեց մնայուն կտավներ, ինչպես «Մարտ քաղաքի համար», «Դրոշների հանձնումը հայկական դիվիզիային Կերչում» և այլն։
Ստեղծագործողը յուրովի է ընկալում հայրենի հողը, այնտեղ ապրող մարդկանց, տեղի ունեցող իրողությունները։ Սակայն ոմանք սահմանափակվում են երևույթների ընկալման նեղ շրջանակներով, ձևի, արտահայտչական տարբեր միջոցների օգտագործմամբ, ներկայացնելով պահի տրամադրությունը։ Է․Իսաբեկյանը հայրենիքը և հարազատ ժողովրդին ընկալում է նախ հոգով ու սրտով և ապա իմաստավորում բանականությամբ։
Նրա վրձնած կտավները հայ ժողովրդի ազատագրման պայքարի, մաքառման, ստեղծագործ աշխատանքի և նվաճումների գեղարվեստական մարմնավորում են, որոնցում արտացոլված են ոչ միայն ժամանակաշրջանը, այլև խորությամբ բացահայտված մարդկային հոգեբանությունը։
Է․Իսաբեկյանի ստեղծագործական ժառանգությունում կենտրոնական տեղ է գրավում պատմանկարչությունը։
Թեմատիկ կոմպոզիցիոն պատկերը հայ կերպարվեստում ունեցավ Սուրենյանցի և Թադևոսյանի նման վարպետներ, սակայն ժանրը ընդլայնվեց 1950-ական թվականներից հետո։
Է․Իսաբեկյանի պատմանկարչությունը լավատեսական է, գալիքի նկատմամբ անսասան հավատով հագեցած։
Այդ իմաստով առանձնանում է «Պատասխան Հազկերտին» մեծադիր կոմպոզիցիոն աշխատանքը։ Թեմայի ընտրության առումով այն թերևս նորույթ չէ։ Ապստամբ ժողովրդի հանդուգն ուղերձը թշնամի տերության միապետին որոշակի տեղ է գրավում համաշխարհային կերպարվեստի պատմության մեջ։ Վկայակոչենք Ի․Ռեպինի «Զապորոժցիների նամակը թուրքական սուլթանին» կտավը։ Ռեպինը զապորոժցիներին ներկայացրել է անհոգ խրախճանքի պահին թուրքական սուլթանին հայհոյախառն ուղերձ հղելիս։ Մինչդեռ Իսաբեկյանի «Պատասխան Հազկերտին» կտավի հերոսները միմյանցից միայն իրենց զբաղմունքի բնույթով չէ, որ տարբերվում են։ Զորավարները, փիլիսոփաները, կրոնավորները, ռազմիկները, երկրագործները պատասխանատվության խորը զգացմունքով են համակվել։ Նկարի թեման հայ ժողովրդի պատմության ճակատագրական պահերից մեկն է։ Պարսից թագավորը հայերից պահանջում է դավանափոխություն, որը նշանակում է ազգային ինքնուրույնության և պետականության կորուստ։ Կտավն աչքի է ընկնում գունեղությամբ, կերպարների կենսալիությամբ։ Հավաքվածների կամքն անդրդվելի է։ Նրանք գիտակցում են գալիք դժվարությունները, սակայն պատրաստ են մարտնչելու մինչև վերջ։
Է․Իսաբեկյանն ինչպես այն, այնպես էլ «Դավիթ Բեկ», «Ավարայրի ճակատամարտը», «Սասունցի Դավիթ» կտավներում հիշեցնում է բեմադրիչ ռեժիսյորի, որի հերոսների գործելակերպը դինամիկ է, մարդկանց համախմբող։
Է․Իսաբեկյանին հավասարապես հաջողվել է վրձնել բնանկարներ, կտավներից ներկայացնել Հայաստանի ծաղիկների անկրկնելի բուրմունքը։
Քաղաքացիական ակտիվ դիրքորոշմամբ, հայկական հողում խոր արմատներ ձգած անհատականության կտավներում հարազատ Իգդիրը և ոչ պակաս հարազատ Վանը, Մուշը, Ղարսը, մարմնավորում են ստանում անկրկնելի ջերմությամբ ու գունագեղությամբ, կերպավորված հոր, մոր, զավակների ընկերների դիմանկարներում։ Պատկառելի հասակում գրված «Իգդիր» փաստավավերագրական և գեղարվեստական գիրքը սերունդներին պատգամում է, որ այն, ինչ կորցրել ենք, պետք է մնա հիշողության մեջ՝ ազգային դիմագիծը չխաթարելու համար, իսկ այն, ինչ ձեռք ենք բերել, պետք է պահպանվի ազգի զարգացումն ապահովելու համար։
«Հարսանյաց հանդես», «Լվացք գետափում» կտավները աչքի են ընկնում ազգային կոլորիտով, մարդկային փոխհարաբերությունների պարզությամբ և անմիջականությամբ։
Է․Իսաբեկյանը կերտել է աշխատավոր մարդկանց կերպարների մի ամբողջ թանգարան։ Հասարակ մարդիկ, հոգեհարազատ լինելով նկարչին, նույն զգացմունքներն են առաջացնում դիտողի մեջ։
Հայ մշակույթի գործիչներից Է․Իսաբեկյանն առանձնացնում է Ա․Բակունցին, որի պորտրեն գլուխգործոցներից է։ Դաժան հալածանքի տարիներին, վտանգելով իր կյանքը, Իսաբեկյանն այս կտավը պահպանեց սերունդների համար։
Է․Իսաբեկյանը վաստակաշատ գործունեություն ծավալեց նաև մանկավարժության ասպարեզում։ Շուրջ կես դար դասավանդելով գեղարվեստի ինստիտուտում, նա ստեղծագործական կյանքի ուղի հարթեց նկարիչների մի քանի սերունդների առջև։
Է․Իսաբեկյանը լայնախոհ մտածող է, բարյացակամ, սեփական անձի նկատմամբ պահանջկոտ, նրա կյանքի ուղենիշն են եղել պարզ ու մնայուն արժեքները։ Վ․Հյուգոյի հետևյալ խոսքերը․ «Պարտքը կատարելու անհրաժեշտության գիտակցումը մարդուն ստիպում է մոռանալ անձնական շահերը», վերաբերվում է նաև իրեն։
Իսաբեկյանի ինքնանկարները, որ ընդգրկում են վաղ երիտասարդությունից մինչև խորը ծերություն, նկարչի ինքնահաստատման, ինքնաճանաչման և ինքնահասունացման յուրատեսակ քննությունն են հանրության առջև։
Դիպուկ է ասել բանաստեղծ Բորխեսը՝ նկարչի կտավում արտացոլված սարերի, ձորերի, անտառների ետևում հառնում է նրանց ստեղծողի կերպաը։
Իր բեղուն գործունեությամբ և կախարդական վրձինով Է․Իսաբեկյանը հաստատում է այս իմաստության կենսունակությունը։
Սերգեյ Հայրապետյան
Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր