Գևորգյան Լ. (հարցազրույց) — Հիասթափվում են սխալ ապրող մարդիկ — «Հայացք Երևանից», Ե., հ.8, 15.08.2000

      — Պարոն Իսաբեկյան, ինձ նախևառաջ հետաքրքրում է, թե հայ ժամանակակից նկարչի կյանքում պետական պատվերը որևէ դեր ունի՞:
     — Այսօր նկարիչը պետական առաջադրանք չի ստանում: Հիմա մենք չունենք ազգային արվեստի զարգացման պետական ծրագիր, առանց որի ոչ մի մշակույթ չի զարգանում: Ոչ հեռավոր, խորհրդային տարիներին այդ բնագավառում քաղաքականություն էր տարվում, այս բարձիթողի վիճակը չէր: Վճարում էին ու պահանջում իրենց ուզածը նկարել: Հիշենք թեկուզ հեռավոր Վերածննդի շրջանը, որի առաջ քաշած չափանիշները դեռ երկար կերազենք: Հենց Իտալիայում կլինի՞արդյոք մի նոր Վերածնություն: Կասկածում եմ: Ես եղել եմ Իտալիայում, այնտեղ էլ իսկական ժամանակակից արվեստ չեմ տեսել, որովհետև չկան բարձր գիտակցությամբ օժտված նրբաճաշակ, բանիմաց, գործարար պատվիրատուներ, ինչպես օրինակ Սիքս պապը, որը Կապելլայի պատերը ներսից քերել տվեց ու Միքելանջելոյին պատվիրեց նկարել բոլորովին նորը: Միքելանջելոն քանդակագործ լինելով՝ հանճարեղ նկարչություն ստեղծեց:
     — Այդուհանդերձ, լավ թե վատ, բավարար թե անբավարար՝ մեր ցուցահանդեսներն առանց ցուցադրությունների, համերգասրահներն առանց համերգների չեն մնում:
     — Առանց պետական առաջադրանքի, իհարկե, կարող են ինչ-որ երգեր հորինվել, բանաստեղծություններ գրվել, կտավներ նկարվել, բայց սիմֆոնիա, օպերա, մեծակերտ գեղանկարչություն երբեք չեն ստեղծվի: Ազգային ծրագրի իրագործման համար տնտեսական բարգավաճում է պետք: Հանրապետությունում վարկերն ու ներդրումները արտադրություն ստեղծելուն չեն ուղղորդվում: Մեկ-երկու գարեջրի, ծխախոտի գործարանով երկիր չի պահվի: Նկարիչը ժողովրդի համար է նկարում: Խորհրդային տարիներին, ճիշտ է, միջակից ցածր, թույլ գործեր էլ էին ստեղծվում, բայց գոնե ապրելու հնարավորություն կար: Ուսանողներն անգամ ինստիտուտն ավարտելուն պես Մոսկվայից, ակադեմիայից, գեղարվեստի ֆոնդից, մշակույթի նախարարությունից, կառավարությունից, որտեղից ասես՝ պատվերներ էին ստանում: Թեմատիկ ցուցահանդեսների ժամանակ չկողմնորոշվող նկարիչների օգնած լինելու, ընտրությունը հեշտացնելու համար լրացուցիչ թեմաներ էին առաջադրվում: Գրում էին, պատին փակցնում, մնում էր միայն ընտրելը: Կային ընտրողներ, պատվեր կատարողներ, թեև ինքս պատվերով երբեք չեմ նկարել և ընտրություն կատարելու արտաքին միջամտություն չեմ հադուրժել:
     Այլ խոսքով՝ կարևորել սոցիալական պատվերը, նշանակում է արժեվորել ազգային արվեստի զարգացման պետական ծագիրը: Մեր այս արվեստով չէ, որ պետք է թևակոխենք 3-րդ հազարամյակ: Նոր հազարամյակը մեծ բեռ, մեծ պարտականություն է դնում մեր ուսերին:
     — Խորհրդային տարիներին չխրախուսվող, արգելված թեմաներ կայի՞ն:
     — Ամենաչխարխուսվողը պատմանկարչությունն էր իր որևէ դրսևորմամբ, կոմպոզիցիա, մեծակերտ գեղանկարչություն, գրքի ձևավորում, նկարազարդում: Այդպիսի նկարչություն չէր կարող չստեղծվել, որովհետև ժողովուրդը հենց այդպիսի նկարներ դիտելու անզուսպ պահանջ ուներ, որի հետ մենք՝ նկարիչներս, հաշվի չնստել չէինք կարող: Առանձնապես տպավորված եմ ժողովրդի ոգևորող, պարտավորեցնող ընդունելությունից: «Դավիթ Բեկ» պատմանկարիս բացման օրը լեփ-լեցուն ցուցասրահում, որտեղ ներկա էին ժամանակի բոլոր ներկայանալի մտավորականները, արվեստի երկրպագուները, ինձ մոտեցավ Հրաչյա Ներսիսյանը, ճակատս համբուրեց և ընդամենն ասաց. «Ապրես, Էդուարդ»:
      Առհասարակ ինչ էլ նկարելու լինեի, աշխատում էի ինքս ինձնից չհեռանալ: Հիշում եմ «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությունը 1903թ» կտավի երկու տարբերակներ էի նկարել: Առաջինը նկարագրական բնույթի էր, երկրորդում այլ մոտեցում էի արտահայտել: Երկու տարբերակներն էլ ցանկացել էի լավ նկարել: Եվ գիտե՞ք, թե որն էր ամենազարմանալին.պատմանկարչությունը բոլորից շատ ձգում էր այն ի պաշտոնե խոչընդոտելու կոչվածներին: Առաջինը նրանք էին մղվում՝ այդ նկարները դիտելու:
      Պատմանկարչությունը շատ լուրջ գործ էր, օյինբազություն չէին հանդուրժում նաև պատմավեպերի նկարազարդումն ու ձևավորումը: Ոչ մի պատմանկարիչ չպետք է իրեն իրավունք վերապահեր պատմական այս կամ այն հերոսին հեղինակային, պատմական կերպավորումից հեռացնել և սեփական երանգներ ներդնել: Ես այդպես եմ վարվել Դեմիրճյանի «Վարդանանքը», Ս.Խանզադյանի «Մխիթար Սպարապետը» ձևավորելիս:
       Պատմանկարչությունը տրամաբանական շարունակություն ունեցավ՝ հանձինս Գր.Խանջյանի ու Սարգիս Մուրադյանի: Ասպարեզ իջավ բոլորովին չսպասված մի նկարչություն, որը դիտողի ուշադրությունն անմիջապես իր վրա էր հրավիրում:
     — Պետական պատկերասրահում ժամանակին Ձեր կազմակերպած ցուցադրությունների մասին ի՞նչ հիշողություններ ունեք: Արժե՞ր հանդգնության դիմել:
     — Հիշում եմ, թե ինչպես հայ արվեստասերներին ներկայացվեցին հայտնի մարդկանց հավաքածուներում պահվող, այն ժամանակ արգելված նկարիչների՝ Պիկասոյի, Մալևիչի նկարներից: Ափսոս, որ հնարավոր չեղավ դրանք պատկերասրահի համար գնել: Իսկ հանդգնել, իհարկե, արժեր.վերևների գնահատականն այլ էր, բայց հասարակությունը հիանալի ընդունելություն ցույց տվեց: Մենք՝ նկարիչներս, ժողովրդի պահանջն անարձագանք թողնելու իրավունք չունենք:
     — Պարոն Իսաբեկյան, քանի որ խոսվեց Պետական պատկերասրահի մասին, որի տնօրենն եք եղել երկու տասնամյակ, կուզեի իմանալ, թե մշակութային այդ պատկառելի օջախին առնչվող ի՞նչ մտահոգություններ ունեք:
     — Ազգային թանգարանները յուրահատուկ պանթեոններ են, որտեղ նկարիչներն իրենց հավերժական կյանքն են ապրում: Այդ հանգիստը չի կարելի խանգարել: Մեր Ազգային պատկերասրահում միանգամայն հակառակն է կատարվում՝ այն վեր է ածվել ցուցասրահի: Պատերից անողոքաբար իջեցվել են հիմնական ցուցանմուշները, պահեստ տարվել.դա նկարների պահպանության համար ամենավտանգավոր տեղն է: Ամենալավը պատն է.նույն Սարյանը, Առաքելյանը, Աղաջանյանը, Սուրենյանցը, Այվազովսկին, Հովնաթանյանը պատի վրա իրենց հիանալի են «զգում»: Պատահում է պատկերասրահում օրական երկու ցուցահանդես է բացվում: Պարզ է, լավ օրից չի այդպես արվում, բայց եթե երկար շարունակվի մենք պարզապես ազգային թանգարան, ազգային պանթեոն՝ որպես այդպիսին, չենք ունենա: Մեր հիանալի արվեստի նման արվեստ բոլոր ազգերը չունեն, ունեցողներն էլ եղածը պահպանում են, համալրում՝ ինչպես Տրետյակովկան, Պուշկինի անվան թանգարանը, Էրմիտաժը, էլ չեմ խոսում Դրեզդենի, Մյունխենի և այլ պատկերասրահների մասին: Իսկ մե՞նք: Տեսեք, թե մենք ինչ ենք անում: Ուրիշ շատ սրահներ կան, ցուցահանդեսներն այնտեղ պետք է բացել: Ազգային պանթեոնը պետք է հանգիստ թողնել և վերականգնել նախկին ցուցաշարը: Դա կնշանակի նաև խելամտություն ունենալ և չմիջամտել նկարիչների հավերժական կյանքին:
     — Ձեր տարիքը և վաստակը լիովին թույլ են տալիս ամփոփումներ անել բոլոր այն բնագավառների վերաբերյալ, որտեղ աշխատել եք: Շուրջ հինգ տասնամյակ կարողացել եք համադրել մանկավարժությունը և արվեստը: Մանկավարժությունն էլ, ինչ խոսք, արվեստ է: Արդյո՞ք մեծ ճիգեր գործադրելու հաշվին է դա հաջողվել:
     — Ոչ մի գործ մյուսի հաշվին չի արվել: Այն ինչ մի ժամանակ կարծում էի՝ դասավանդելը նկարելուն կխանգարի: Բայց ամեն ինչի համար հավանաբար ժամանակ է պետք: Գեղարվեստի ինստիտուտ գնալուց առաջ մանկավարժական փորձ գրեթե չունեի: Ընդամենը երկու տարի դասավանդել էի Փանոս Թերլեմզյանի անվան ուսումնարանում, հիանալի աշակերտներ ունեցել, որոնք, իմիջայլոց, այսօր ակադեմիկոսներ են: Առհասարակ, եթե որևէ պետություն լրջորեն մտահոգված է սերունդ դաստիարակելով և վաղվա օրով, դժվար գործ անող մանկավարժներին աչքի լույսի պես պիտի պահի:
     — Ի՞նչ տրամադրությամբ էր արվեստանոց մտնում լսարանից դուրս եկած հոգնած դասախոսը: Արդյո՞ք որևէ այլ, դարձյալ լուրջ գործ անելու պատրաստականությամբ ու սպասումով:
     — Իհարկե, անհագ սպասումով: Կարոտած էի լինում արվեստանոցիս, նկարակալիս, երանգապնակիս: Ոչ թե գնում էի, այլ ինձ ուղղակի գցում: Իսկ գիտե՞ք, թե ինչն էր ինձ օգնում՝ Երվանդ Քոչարի խոսքերը: Նա ասում էր.«Մարդն ամեն օր տեսնում է իրեն, իսկ դա շատ է խանգարում սեփական թերությունն ու արժանիքը տեսնելուն: Այ, եթե մարդը կարողանար մոռանալ իր նկարը, շատ լավ կլիներ»: Հավատացեք, որ արվեստանոց էի գնում՝ երեկվա նկարածս լրիվ մոռացած: Ու քանի որ մոռացած էի լինում, արդեն բոլորովին ուրիշ աչքով էի նայում նկարածիս: Անմիջապես գլխի էի ընկնում՝ ինչ պիտի անեմ:
     — Գրական աշխարհի մարդկանց նկատմամբ սրտի բանականությամբ համեմված Ձեր վերաբերմունքն արտահայտել եք մամուլում տպագրված ուշագրավ հրապարակումներով: Իրո՞ք Բակունցը Ձեր կուռքն է եղել:
     — Գրականությունն անչափ եմ սիրում: Պաշտամունքս Բակունցն է, ընդ որում ոչ միայն իմ, այլև սերնդակիցներինս, առհասարակ՝ ժամանակի մտավորականության: Հաճախ եմ հիշում հետևյալը.Բակունց աշխատում էր «Սովետական Հայաստան» թերթում, ղեկավարում գյուղբաժինը, գիտե՞ք՝ մասնագիտությամբ գյուղատնտես էր: Այդ տարիներին ես «Պիոներ կանչում» ձևավորող էի և աշխատակցում էի հանրապետական մյուս թերթերին: Անհամբերությամբ սպասում էի ժամը 12-ին: Ամեն օր կեսօրին Բակունցը ճշտապահորեն դուրս էր գալիս խմբագրությունից և ուղղվում դեպի «Սևան» հյուրանոց՝ գրելու իր սքանչելի երկերը: Ես՝ Գուրգեն Բորյանի և մյուս հասակակիցների հետ պատանեկան ճարպկությամբ միշտ ճիշտ դիմացն էինք հայտնվում՝ նրան ընդամենը բարևելու և գեղեցիկ այդ կերպարանքը մոտիկից տեսնելու համար: Երբ գլխի էր ընկնում՝ որերորդ անգամ ենք բարևում, ներողամտությամբ ժպտալով պարզապես գլխով էր անում: Մենք երջանկանում էինք աննշան այդ շփումներից անգամ: Արտակարգ գեղեցիկ տղամարդ էր, բարձրահասակ, լայն, բարձր ճակատով: Շուրջը նայել չէր սիրում: Քայլում էր, ու զգում էինք միտքը բոլորովին ուրիշ տեղ էր: Բակունցի մասին չգրել չէի կարող:
     — Գիտեմ, որ արվեստում նկարչությունից բացի նախընտրում եք երաժշտությունը: Հիմա՞էլ այդ հակումն ունի Էդ.Իսաբեկյանը, ում ժամանակին «կատարյալ արարչության հասած գեղագետ» են համարել: Եվ արդյո՞ք այսպիսի բարձրագոչ որակումները Ձեզ դուր են գալիս:
      — Ոչ, դուր չեն գալիս: Փքուն է ասված, սկզբունքորեն համաձայն չեմ: Մենք ժամանակին ունեցել ենք «շնորհալի» որակումը (հիշենք Ներսես Շնորհալուն), որով ամեն ինչ ասվում էր: Ավելին պետք չէ: Այսօր շատ են շահարկում «տաղանդավոր», «հանճարեղ» բառերը՝ ում ասես պիտակի պես կպցնելով: Հանճարեղը Միքելանջելոն է, Ռուբենսը, Ռեմբրանդտը, Ռաֆայելը: Հանիրավի ոչինչ շահարկել պետք չէ: Ես սովորական գեղագետ եմ և արվեստից, այո, մի քիչ հասկանում եմ: Ընդամենը: Արվեստներից սիրում եմ ամենավերացականը՝ երաժշտությունը: Արվեստի տեսակները, ինչքան էլ իրարից տարբեր լինեն արտահայտչամիջոցներով, մի ընդհանրություն ունեն՝ ծառայում են միևնույն նպատակին՝ մարդու հոգուն: Սիրում եմ երաժշտությունը Բեթհովենից մինչև Բաբաջանյան, ամբողջ բազմազանությամբ հանդերձ: Սիրում եմ ռուսական երաժշտությունը: Բեթհովենի 9-րդ սիմֆոնիայի երկրորդ մասը լսելիս չեմ կարող պատկերացնել ինչ անբացատրելի բան է հետս կատարվում: Մի տեսակ ներքին դող եմ զգում, շունչս կտրվում է: Այդ երաժշտությունն ստիպում է ինձ ուրիշ մարդ դառնալ: Երաժշտագետներն այսօր շատ լուրջ գործ են անում հայ իրականության մեջ, որը չի կարելի ասել նկարչության տեսաբանների մասին:
     Առհասարակ սիրել-չսիրելու կապակցությամբ ասեմ, որ ծայրահեղությունների տարօրինակ հանրագումար եմ: Սիրում եմ կամ չեմ սիրում: Մարդու նկատմամբ սերս այնքան խոր է, որ չի թողնում լրիվ թշնամանալ: Ինձ հիասթափեցնում են վատ գործ անողները, սխալ ապրողները:
     — Այս օրերին ի՞նչ աշխատանք եք կատարում, ու՞մ եք կերպավորում:
     — Հիմա գրում եմ հոդված-հուշապատումներ Երվանդ Քոչարի և Բաժբեուկ-Մելիքյանի մասին: Բաժբեուկ-Մելիքյանին սիրել եմ նրա նկարչության համար, բայց քիչ եմ շփվել հետը: Երվանդ Քոչարի մեջ ավելի շատ հետաքրքիր մարդուն եմ սիրել: Խոսքի հմուտ վարպետ էր, պատմելու յուրահատուկ շնորհ ուներ: Ինչի մասին որ խոսելու լիներ, նրան հաջողվում էր անմիջապես գրավել լսարանը՝ իր վրա հրավիրելով բոլոր ունկնդիրների ուշադրությունը: Ժողովների ժամանակ սպասում էինք՝ երբ պիտի Քոչարը խոսի: Խոսում էր անկեղծ, դիպուկ՝ ասածը համեմատելով այլաբանական պատկերներով, ու վերջում չտեսնված մի բան էր ստացվում: Այդ հուշերը շուտով կավարտեմ:
     — Դուք գրում էիք «Ամառային արձակուրդներ» և «Երևան» վեպերը: Մի՞թե դրանք չեք ավարտել:
     — Այդ վեպերն ուսանողական տարիներիս մասին են և վերաբերում են երիտասարդությանը, իմ հարազատ քաղաքին: Ցավոք, չեմ ավարտել ու կասկածում եմ, որ դա երբևէ տեղի կունենա: Ես հիմա ավելի շատ անօգնական երեխայի եմ նման.բայց եթե հրաշքով կարողանայի ավարտել՝ ծննդավայրիս մասին գրածս «Իգդիր» վեպի հետ միասին չտեսնված մի եռագրություն կստացվեր:
     — Իսկ ինչու՞անցաք «Իգդիր» ինքնակենսագրականին: Արդյո՞ք ուզեցիք ականջալուր լինել ձեր հիշողության ծերպերում լռելյայն ծվարած, բայց հանգիստ չտվող հայրենակիցների ողբին ու ծիծաղին, ցավին ու հրճվանքին:
     — Ես պարզապես ապշած էի իմ ծննդավայրի՝ Երևանի նահանգի Սուրմալու գավառի Իգդիր գյուղաքաղաքի շուրջ գոյացած մեռելային, սպանող լռությունից: Բոլորի, ամեն ինչի մասին խոսում էին, պատմում, գրում՝ Իգդիրից բացի: Այդ վեպը ես բարկացած եմ գրել, բայց ոչ զայրույթով: Ցանկությունս էր խախտել քար լռությունը մի բնակավայրի շուրջ, որը 10.000 բնակիչ ուներ, ամեն ընտանիքում առնվազն 5 երեխա էր մեծանում, էլ չեմ խոսում 10-12-ի մասին: Երբ բռնությամբ մեզ արտաքսեցին, ես 6 տարեկան էի, բայց այսօրվա նման ամեն ինչ հիշում եմ:
      — Դուք մի քանի անգամ խմբագրել եք այդ վեպը, վերջին տարբերակը գոնե ձեր սրտո՞վ է:
      — Ոչ թե խմբագրել, այլ արտագրել եմ հինգ անգամ: Իսկ արտագրելը, իհարկե, վեր էր ածվում խմբագրական աշխատանքի, և տարօրինակ բան՝ ամեն անգամ ստացվում էր բոլորովին ուրիշ մի որակ:
     — Կարծեմ մոտավորապես 40 տարեկան էիք, երբ սահմանապահները ձեզ ուղեկցեցին Արաքսի ափ և այնտեղ տեղակայված մի աշտարակից տեսաք ձեր ծննդավայրը: «Հեռադիտակի՝ հուզմունքից խոնավացած ապակիներով» Իգդիրին նայող Իսաբեկյանն այդ վիճակն ինչպե՞ս արտահայտեց իր արվեստում: Նկարել կարողացա՞ք:
      — Սերոյի հետ էի: Ահավոր էր: Մի տասը օր խելքս գլուխս չէր գալիս, ոչինչ չէր կարողանում անել: Մտքովս նախատում էի ինձ՝ «Ինչու՞գնացի»: Ինչի՞ս էր պետք անիմաստ քչփորումը մի հին վերքի, որը ոչ մի կերպ չէր ուզում սպիանալ:
      Նկարեցի «1915թ, առանց հայրենի օջախի» և այլ կտավներ: Տարիներ անց «Իգդիր» վեպը գրելուց հետո նկարեցի «Հոգեհանգիստ Իգդիրում» մեծադիր կտավը: Սկզբում ուզում էի միայն ազգականներիս նկարել: Հետո ծրագիրս փոխվեց: Եվ խմբանկարում հայտնվեցին բոլոր երևելի իգդիրցիները: Ոչ մեկին չուզեցի աչքաթող անել: Նրանք ամեն օր իմ արվեստանոցում, ինձ հետ միասին են, աչքիս առաջ:
       — Ձեր գլխավերևում կախել եք այս տոպրակը՝ մեջը ծննդավայրից բերված պապակ հողի գուղձեր: Ի՞նչ արժեք ունի հայրենական այդ հողը Ձեզ համար: Ինչու՞եք պատից կախել:
      — Հոգիս խռովում եք: Ինչի՞ս է պետք այդ հողը, որը իմը չէ: Ո՞վ գիտի՝ ու՞մ տրորվածն է, ո՞վ գիտի՝ ի՞նչ աստիճանի են հասցրել, ապականել այն: Այնպես որ՝ տոպրակի գոյությունն ինձ բոլորովին էլ չի ուրախացնում: Բերեցին, ես էլ՝ մերժած չլինելու համար վերցրի: Իգդիր այլևս երբեք ոտք չեմ դնի, մինչև քաղաքը մերը չդառնա:
      — Պարոն Իսաբեկյան, ինչու՞չստեղծվեց «Իգդիր» հայրենակցական միությունը, ինչպես «Վասպուրականը», «Ջավախքը»:
      — Իգդիրցիները զարմանալի բնավորություն ունեն՝ եղածով, քչով բավարարվող են: Դա հաճախ խանգարում է նրանց՝ մի քիչ ավելին ունենալ չեն ուզում: Մայրս նրանց «թոթխար» էր ասում: Բայց եթե մեկը նախաձեռներ, ինչպես ուզում էր անել Վազրիկ Սեկոյանը, սիրով կանդամագրվեին:
      — Ձեզ՝ պատկառելի տարիքի հասած մտավորականին մեր հոգսաշատ ժամանակներում ի՞նչ ցավ է տանջում, ի՞նչն է ձեզ փոթորկում:
      — Իմ ամենամեծ ցավը Սևանին՝ անկրկնելի այդ գեղեցկուհուն սպառնացող վտանգն է: Լացս գալիս է Սևանի մասին մտածելիս, խոսելիս, գրելիս…Չգիտեմ՝ ի՞նչ անեմ: Նորի՞ց գրեմ, փաստե՞ր շեշտեմ, եղածին նորե՞րն ավելացնեմ: Չէ՞ որ գրելուցս հետո Սևանի մակարդակը մի քանի տասնյակ սանտիմետրով էլ է իջել: Մի՞թե սրա վերջը լճի ցամաքելն է: Կցամաքեն Սևանից ցած գտնվող բոլոր աղբյուրները, խմելու ջուր չենք ունենա, խոնավություն չի լինի, կզրկվենք անտառներից, անկանխատեսելի կլիմայափոխություն տեղի կունենա: Բնության հետ չի կարելի խաղալ: Այնտեղ հազարամյակների ընթացքում ամեն ինչ խելամտորեն հաշվեկշռի է բերվել: Չգիտեմ՝ ինչո՞վ են զբաղված համապատասխան նախարարությունները, որոնց համար առաջին անելիքը պիտի լիներ Սևանը ցամաքելուց փրկելը:
      Վերջին շրջանում Կարեն Դեմիրճյանի հետ հանդիպելու արտոնություն էի ձեռք բերել: Չէ՞ որ միայն նրա օրոք ջրի մակարդակը զգալիորեն բարձրացավ: Այնքան էր բարձրացել, որ մենք արդեն մտածում էինք նկարիչների միության Շորժայի ճաշարանը տեղափոխել: Բայց չհասցրի հանդիպել, նա գնաց՝ Սևանի գաղտնիքը հետը տանելով:
      Մի ուրիշ ցավ էլ ունեմ՝ ծառահատումը, անտառահատումը: Ընդամենը մի քանի տարի առաջ մեծ հավատ ունեի և այնպիսի տպավորություն՝ ասես մեծ հաց է թխվում, և ամեն մեկը անձնական իր սրտացավությամբ պիտի մասնակցի հսկայական այդ հացը թխելուն: Հիմա այդպես չեմ կարծում: Միայն ուզում եմ, որ իմ ժողովուրդը գոնե օրվա հացը հոգալ կարողանա: Մեր պետական այրերը թող քարը քարին խփեն, ինչ-որ հնարքով ինչ-որ բան անեն՝ ժողովրդին այս ծանր վիճակից հանելու համար: Աշխատասեր ու գլուխ չպահող հայ ժողովուրդը հետո այնքան երախտապարտ կլինի նրանց, որ իրենք էլ իրենց արածի վրա զարմացած կմնան: