Հին էր, հին իմ քաղաքը…

Հին էր, հին էր իմ քաղաքը… ցեխից, ցեխաղյուսից շինված տներով, ծուռումուռ, չխճապատած, փոշոտ փողոցներով, նեղլիկ դալաններով, անհամար «кривой переулок»-ներով, իր հին՝ Պողոս-Պետրոս, Կաթողիկե, Սուրբ Սարգիս, Կոզեռն և այլ եկեղեցիներով, Կոնդով, Ղանթարով, «Զարաբի խան»-ով, «Գյուրջի» քարվանսարայով, «Ինժիներների բաղնիքով», պարսկական բաղնիքներով, մեջիդներով, Երևանի ցեխաշեն բերդով, Զանգվի կամրջով, Ձորագյուղով, «Մալի» ու «Ցախի» մեյդաններով, Շուստովի ու Սարաջովի կոնյակի գործարաններով…
Հին էր, հին՝ գորշ, փոշեպատ, հողե կտուրներով և զվարթ, ուրախ, քչփչան առուներով, դրսից շատ անհրապույր, ցեխապատ պատերից բակերով և հրաշալի, համարյա թե հեքիաթային պարտեզներով, ջրավազաններով՝ վարդերով, նունուֆարներով շրջապատված… Հազար տարի անշտապ ապրելու համար ստեղծված հին Երևանը ճիշտ այնպիսին էր, ինչպես սրամտել էր գեներալ Պասկևիչը` «глиняной горшок»:
Հին, բարի Երևանում ապրելը հեշտ էր: Աստաֆյանի շարունակության վրա, հենց անկյունում ծածկած շուկան էր` «Ղանթար» կոչեցյալ («Ղանթար» էր կոչվում, քանի որ ուներ մի մեծ կշեռք, որի վրա ամբողջ բեռնված սայլեր էին կշռվում). հսկայական շենք էր, կամարակապ, սև սրբատաշ տուֆով շարված, շատ հետաքրքիր հորինվածք էր և ավելի հայկական էր ոճով, քան Երևանում հետո շինված բոլոր «փակ» շուկաները: Հեղինակի մասին մինչև օրս բան չեմ լսել, բայց լուրջ կառույց էր և ունեցել էր հեղինակ չէ՞: Ձմեռներն այն պատսպարում էր հազարավոր ծախողների, առնողների…Լցված էր բոստանեղենի տեսակներով, կաթնամթերքով` յուղի, պանրի, մածնի, հում սերի, ժաժիկի բազմազան տեսակներ տարբեր գավառներից բերված` իրենց համ ու հոտով էլ տարբեր, մեկը մյուսից ընտիր: Ինչքան գավառ, այնքան տեսակներ և նորից ու նորից ընտիր` յուղը մեծ ու փոքր պուտուկներով, մածունը նույնը` սերը վրան, փայտե շերեփը  դժվարությամբ մեջը մտնող, իսկ գոմեշի մածունը «դանակով» կտրվող, իսկ կարտոֆիլի տեսակնե՜րը…Ապարանի,  Բլխերի (վարդագույն), Քյավառի, Ջալալողլու (Ստեփանավան, Կալինինո), Դիլիջանի, Ղարաքիլիսայի (Կիրովական)…ջոկելու, ընտրելու կարիք էլ չկար: Այդպես կարելի է անվերջ թվել ու թվել: Եվ այդ բոլորը ծածկած շուկայում: Իսկ խանութներն էլ իրենց հերթին, որտեղ կային և նույն մթերքները` Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներից բերած` էլի պանիրների տեսակներ, «Կոստրոմա» յուղի, ձկնեղենի, խավիարների տեսակներ, ապխտած մսեղենն էլ իր հերթին:
Քաղաքի համարյա թե կեսը շուկաներին էր ընկնում, որոնք սկսվում էին ռուսական եկեղեցուց: Հետո սրճարաններ, անհամար ճաշարաններ, «քյաբաբխանաներ» անհաշիվ և պետթատրոնից սկսվող խանութների շարանը մինչև  «Սուլի կաֆեն» ամբողջ երկարությամբ, իսկ խանութների ողջ երկայնքով ծածկված քարաշեն անցուղի էր` կամարակապ, որի մի մասը Սեդրակ Առաքելյանի բնանկարի վրա երևում է:  Էդ խանութներում ինչ լեզուդ պտտի կար մարդուն պետքական` սկսած մանր մեխից` «սիբիրսկիյ» կոչվող, որ փինաչիներն էին օգտագործում, մինչև փոշի ներկեր ընտիր տեսակի, անգամ ճապոնական կտորեղենի խանութներ, չոր մրգերի բոլոր տեսակները` քիշմիշ ու խուրմա, տեղականն էլ կար ու կար: Կարելի է անվերջ թվել խանութների ապրանքների տեսակները, բայց ասեցինք, որ ամեն ինչ կար` թեկուզ օձի կաթ… Ապրանքները ստանում էին Մոսկվայից, Թիֆլիսից, Արմավիրից, բերում էին Պարսկաստանից, Թուրքիայից, Լեհաստանից, Հնդկաստանից… անասելի, զարմանալի առատություն էր, որը շարունակվեց «ՆԷՊ» կոչված ազատ առևտրի ժամանակ նաև:
Խանութներն, ըստ իրենց պրոֆիլի, շարքերով էին` մանուֆակտուրայի շարք, երկաթեղենի, ներկերի, ապակեղենի և այլն, և այլն: Եվ այս «և այլն»-ն էլ շատ պիտի գործածեմ երևի:
Երևելի էր մսագործների շարքը` Ղասաբ խանան, այսօրվա Սևան հյուրանոցի տեղում և ետևում ընկած տարածությունում: Երևանցու ճաշատեսակների համար ամեն տեսակի մսեղեն կար Ղասաբ խանայում, խոզի էլ կար, որ ո՛չ թուրքերն էին օգտագործում, ո՛չ հայերը, առնողը ռուսներն էին, Երևանի չինովնիկությունը: Երևանցին ոչխարի միս էր գերադասում, իսկ այն ժամանակների ոչխարն ուրիշ բան էր և ղաուրման էլ էին ոչխարի մսով անում, նրա դմակով, որ մի առանձին համեղություն ուներ: Դմակավոր էին Ալագյազի, Մասիսի փեշերին արածող ոչխարները, և քրդերն ու եզդիներն էին մատակարարում էժան, ինչպես երևանցին էր ասում` շան մսի գին…
Ամեն օր վաղ առավոտյան՝ ժամը 5-6-ի կողմերը Երևանի «հյուսիսային դարպասից»՝ Քանաքեռից իջնող ճանապարհի վրա սև կետերի մի շարան էր երևում, որն աչքիդ առաջ շարժվում, մեծանում էր և երևում էր բեռնված քթոցներով էշերի քարավանը՝ 10-20 էշից բաղկացած՝ իրենց ուղեկից «հեծյալներով»…«Քյավառա պոեզդը»՝ կնքած երևանցիների կողմից, որոնք էլ նայում էին իրենց բալկոններից: Զարմանալ կարելի է հիմա, որ նույն օրվա որսված իշխանը ինչպես էր հասնում Երևանի շուկա… ընդամենը մի քանի ժամվա ճանապարհ գիշերով…
Իշխա՜ն…ընտրովի, ամեն մեկը բազկի երկարությամբ՝ դարսված քթոցների մեջ, չոր սիզախոտով, շերտ-շերտ խնամքով…
Իշխանի ծախելու տեղը ծածկած շուկայի հետևից անցնող փողոցի եզրի առվի ափն էր (Անգլիական այգու դիմաց), որտեղ առվի երկարությամբ շարված էին լինում քթոցները: Ունևորները իշխան էին առնում, չունևորները կողակ, որը նաև աղ էին դնում ձմեռվա համար:
Այդ «ձկան ջերգում» ծախվում էր նաև Երևանի Զանգվի ձուկը՝ կապույտ ձուկը, վաղ առավոտյան թարփերից հանված վեդրոների մեջ, ջրում դեռ թփրտացող…
Ծախում էին մինչև արևը զենիթին հասնելը, մինչև ժամը 12-ը, որից հետո երևում էր «բազար բաշին»՝ սև չուխան հագին մի պատկառելի մարդ, որը առանց տիրոջը նայելու՝ ոտքով դեպի առուն էր բոթում քթոցներում մնացած ձուկը… իշխա՜նը…Չէր կարելի ծախել, երբ ձկանը արև էր դիպնում.օրենք էր: Նույն բազար բաշին առավոտյան անցնում էր ծածկած շուկայի յուղի, պանրի շարքերով և մատով փորձում յուղերի «որակը», կծվածությունը կամ պանիրների «յուղայնությունը»:
Դարալագյազի պանիրներ՝ դեղին, սերակալած, համեմված սոխուկով, ուրցով… մի հրաշք ուտելիք… չունեցողները բավարարվում էին «թել» պանրով, այծի պանրով, որը մեր տանից անպակաս էր, բայց և պատահում էր, որ լինում էր նաև Դարալագյազի պանրից…(Իսկ Իգդիրում «հորած պանիրը» մեր տանից անպակաս էր, որը թաղում էին մեր զերզաբիում ձմեռվա համար:)
«Ցախի մեյդան» էլ կար, որտեղ տարին բոլոր փայտի վաճառք էր լինում, քանի որ երևանցիների մեծ մասը փայտի օջախներ ունեին` ճաշի և այլ պետքերի համար: Բոլորը չէին, որ «կերոսինկա»՝ նավթավառ ունեին և խստաշունչ ձմեռների համար էլ ամառվանից պիտի փայտ կուտակվեր:
Կար նաև «Երևանի մեյդան» կոչվող բաց, հսկայական շուկան, և մեյդան էր կոչվում, այսինքն՝ հրապարակ, քանի որ շուկա լինելու համար ոչ մի հարմարանք չկար: Առավոտ ծեգին բերված ապրանքը կուտակ-կուտակ, հենց գետնի վրա լցված, փռված էր վաճառվում, հաճախ էլ` կանգնած սայլերից, իսկ եթե մնում էր, չէր ծախվում, ծածկում էին թաղիքով, խոտով, ինչով պատահի, շուրջը քարեր դնելով և առավոտյան բացում նորից: Աշնան ամիսներին էր, որ մեյդանը ծովի պես առատ ու լիքն էր լինում ձմերուկի, սեխի, դութմայի բլուրներով, բադրջանի, սիմինդրի, բիբարի, բամիայի…լեզուդ ինչ պտտի, ինչ պետք էր ճաշի, թե թթվի համար, պահածոների և էժան, շա՜տ էժան` մի սայլ ձմերուկը 2-3 ռուբլի: Եվ եթե մի սայլ ձմերուկն այդքան արժեր, դժվար չէ պատկերացնել, թե մի ձմերուկը  քանի կոպեկ  կարժենար: Ամենաաղքատ երևանցին անգամ իրեն չէր զրկում այդ հաճույքից, մանավանդ ամռան շոգերին.հեշտ էր ապրելը Երևանում: Առնում էին փթով, սայլով անգամ, բերում, լցնում մառանը: Շուկա էին գալիս էշով առնելու կամ մեշոկով  համբալի շալակն էին տալիս, տուն տանում: Համբալի վարձն էլ շատ չէր, շատ կային համբալներ, մեյդանում մի քանի հատուկ տեղ ունեին և հերթավորված, մեծ մասը պարսիկ համբալներ էին` առողջ, պնդակազմ, վզներն ածիլում էին, որ չխանգարի, մազը մնում էր գագաթին` խախոլի նման, փալաններ ունեին` մեծ, հատուկ պատրաստված:
Մեյդանում քանդելու բան չկար, իհարկե, քանդելունը ծածկած շուկան էր:
Եկեղեցիներն էլ միանգամից չքանդեցին, սկզբից  հանում էին խաչերը և անմիջապես  զրկվում էր իր հպարտ տեսքից, ինչպես անհոնք մարդու երեսից մի բան  կտրես….ականջը կամ քիթը…հետո դարձնում էին «կուլտուրական օջախ»՝ ակումբ, մարզասրահ,  կինոսրահ և այլն, զրկելով այդպես բովանդակությունից, իմաստից, հարգանքից, պատկառանքից: Պարզունակ խորամանկություն էր, բայց հաստատ գործող և իսկապես դարձնում էր ինչ-որ ավելորդության նման բան և իսկապես ի՜նչ եկեղեցի, եթե չի գործում, ժամասացություն չկա, կնունք ու հարսանյաց օրհնություն չկա, քարոզներ չեն կարդում  Նոր տարվա,  Զատկի տոներին, լուսամուտները տախտակներով ծեփած, դռները ժանգոտած կողպեքներով…
Մեզ` երեխաներիս, մի առանձին հուզմունք չէր պատճառում, արդեն հոկտեմբերիկ էինք, հետո պիոներ դարձանք, հետո էլ կդառնանք կոմսոմոլ… իսկ ինչ էր մեր մեծերի վիճակը` աստվածավախ, քրիստոնյա, անաստված բան եղավ, իսկ ով իրեն ռիսկի կենթարկեր, դեռ գործող եկեղեցին մտնել… Բոլորը դարձան «անաստված»` բացի ծերերից, պառավներից և «անհասկացող», միամիտ երեխաներից, և իմ  «անկուլտուրական» խեղճ մայրն էլ… թաքուն էր գնում եկեղեցի` Սբ. Սարգիսը, որ մեր  Բաննայա փողոցին ամենամոտն էր, և Տեր հայրն էլ դեռ մեր Իգդիրի տերտերն  էր… արգելել էին եկեղեցի գնալը և վերջ:
Ռուսաց եկեղեցու զանգերը, որ շատ էին, հանելուց երևի թե Երևանի կեսը կլիներ հավաքված, և հանողները պոժարնիկներ էին և զինվորներ, հետո դարձրին մարզակումբ «բազեների»: Կային այդպիսի ակումբներ մինչև իսկական ակումբները կշինեին… Այդպես քանդվեց ռուսական մեծ կաֆեդրալ եկեղեցին` չորս գմբեթներով, սև տուֆ քարով` սրբատաշ շարված, և տեղը Շահումյանի արձանը դրվեց…Շատ ափսոս էր այդ տաճարն իր դիմաց մեծ հրապարակով, զանգերի հզոր դղրդոցով, աղավնիների անհամար խմբերով…
Պողոս-Պետրոսի և Կաթողիկեի բակերում կային և մնացել էին դպրոցները, որոնք Երևանի ամենահին դպրոցներն էին՝ Աբովյանի ժամանակից ստեղծված: Նրանք էլ քանդվեցին եկեղեցիները քանդելուց:
Քանդելու համար շատ բան պետք չէր.լոմեր էին պետք և պատերը քանդելուց բերում կանգնեցնում էին կոյուղիները քանդող երկար «շերեփավոր» մեքենաները, և նրանք էլ ծանր, երկաթե կնճիթը՝ շերեփը, տանում բերում էին մի քանի անգամ, և պատը չոքում էր: Գարշելի բան էր նայելը, նամանավանդ այդ լոմավոր, ուժեղ, մկանուտ տղաներին, որոնք ամեն տեղ համարյա թե նույնն էին… Իսկապես որ գարշելի բան էր քանդելու տեսարանը:
Պողոս-Պետրոսը քանդելիս բացված են եղել ֆրեսկաներ 6-7-րդ դարի, որոնցից մի կտորը և մի արկղ բեկորներ են մնացել պատկերասրահին հանձնած: Մնաց Սբ. Սարգսի ցեխաշեն եկեղեցին, որին խնայել էին Պասկևիչի ռմբարկուները և մնաց ցայսօր: Երևի թե բախտավոր աստղի տակ էր շինվել:
Եվ այդպիսի մոլուցքով էլ քանդվեցին բոլոր մզկիթները` բացի Գոյ մեջիդից՝ «Երկնագույն» մզկիթից, որ գլխավորն էր բոլորի մեջ իր երկու գմբեթներով և բարձր մինարեթով: Երևի նա էլ էր ծնվել բախտավոր աստղի տակ, ինքը մնաց մզկիթներից, և ոչ քանդողների «զարթնած» խղճի պատճառով, պարզապես մեծ գմբեթի տակ և խուցերի մեծ մասը զբաղեցրել էր Երևանի պատմության թանգարանը (այժմ գտնվում է Երևանի քաղաքապետարանի շենքում) և այն քանդելը հետաձգվեց ընդամենը:
Երբ մտնում էինք Գոյ մեջիդի բակը, ուր տարվա բոլոր եղանակներին անդորր էր, զով, շատ հաճելի, պիտի որ մեզ ձգած և լուրջ պահեինք, ոչ մի ավելորդ շարժում կամ բարձրաձայն խոսել, քանի որ առավոտից իրիկուն մեջիդի բնակիչներն իրենց հոգևոր զբաղմունքին էին լինում և չէր կարելի խանգարել անդորրը… Պատահում էր, որ դարպասները փակ էին լինում: Երկու դարպաս ունեին, մեկը գլխավոր մուտքն էր` մինարեթի աշտարակի տակ, հրապարակի կողմից, մյուսը մեր տան փողոցի վրա էր և նորից հրապարակ ուներ փոքր… Եվ որովհետև իմ «խմբի» անդամներից երկուսը մեր բակի Բյուլբյուլի տղաներն էին, ինձ էլ հետները թողնում էին ներս` կարծելով լամուկ… Այդ խումբը Ադիլն էր, Հուսեյնն ու ես: Բակում մեծ ավազան կար, մեջտեղում երեք շատրվաններ, ջուրը միշտ թարմ ու մաքուր, քանի որ ավելորդ ջուրն էլ անընդհատ դուրս էր հոսում տաշված առուներից… Ավազանը շրջապատված էր հսկայական չինարներով, որոնց ստվերը արտակարգ էր տերևների խտությունից, իսկ զովը… դրախտային… Ամբողջ Երևանի մեջ մի օազիսի նման տեղ էր Գոյ մեջիդի բակը՝ շատրվանների անուշ ծփանքը, քջքջոցը, երես ու ոտքեր լվացող մոլլաները: Չինարների տակի թեյարանի սեղանիկների շուրջ նստում էին ինչ-որ հյուրեր…«շիրին չայ» էին վայելում և զրուցում: Եվ մենք պիտի չերևայինք.լուռ նստում էինք ծառերի տակ՝ սալահատակին, ու մենք էլ էինք զրուցում, մինչև լավ զովանայինք և դեպի տուն:
Բակի վրա էին բացվում բոլոր խուցերի բաց պատշգամբները, որտեղ էլ նստած ցածրիկ սեղանիկների մոտ գրում կամ կարդում էին մոլլաներն՝ իրենց հերթական «ազանին» պատրաստվելով: Եվ մոլլաներն էլ տարբեր էին: Շատերին ճանաչում էինք, այսինքն՝ նրանց, որոնց արժեր ճանաչել և դրանք մի երեք-չորս հոգի էին՝ Ուսյալ մոլլան, Սիրուն մոլլան, Մուխտար մոլլան…(որ բոլոր երեխաներին ժպտում էր իր անատամ, ջրոտ բերանով…) և այլն: Իսկ բոլորի զբաղմունքին հսկում էր «մեծ» մոլլան` գլխավոր մոլլան, որին միայն հեռվից կարելի էր նայել, իսկ նա էլ փափուկ մինդարներին ծալապատիկ նստած կամ «ղալյան» էր քաշում, կամ հաստափոր գրքերով շրջապատված կարդում էր կամ գրում: Եվ ես զարմանում էի, որ գրում է աջից ձախ: Նշանավոր մոլլա էր: Հյուրեր էր ընդունում, մոտն էին գալիս Թեհրանից, Գյանջայից, Թիֆլիսից և այլ քաղաքներից Կովկասի` իրեն տեսնելու, ձայնը լսելու, ձեռքը համբուրելու, խորհուրդներ, կարգադրություններ տանելու: Ինքը Պարսկաստանից էր նշանակված, և ասում էին, որ շատ գիտուն է, կարդացած և բոլոր լեզուներով էլ խոսում էր, անգամ հայերեն… քանի որ ընդունում էր նաև հայ մեծամեծների և ռուս չինովնիկների: Մի սպասարկող ուներ և մի քարտուղարի նման բան, որը սեղանի ծայրին նստած գրում էր նրա  թելադրությունները, բացում գրքերը, նրա ուզած թերթերը, նոր գրքեր բերում, հները տանում  լուռ, համրաքայլի պես և  մեծ մոլլայի շարժումներից գուշակում նրա ուզածը…
Եվ այցելում էին նրան նաև… մեր գրողները, բանաստեղծները… երևի հաճախակի, և մի անգամ էլ բախտ ունեցա տեսնելու նրանց, երբ նոր պիոներ էի դարձել, բայց հին սովորությամբ մտնում էի բակը` այդ օազիսում զովանալու, տեսածներս նորից տեսնելու: Այն բանից, թե նրանց ինչպես ընդունեցին, տեղավորեցին քարտուղարի բերած մինդարների վրա, մեծ մոլլայի շուրջը, կարելի էր ենթադրել, որ նրանք վաղուցվա ծանոթներ էին և հաճելի հյուրեր, քանի որ սպասարկողը նաև թեյ բերեց` «շիրին չայ», իսկ մեծ մոլլան ինչ-որ գրքեր բացեց, դրեց մոտերքում` ինչ-որ բանի համար պատրաստվելով, մինչև եկածները փոքրիկ տանձանման բաժակները ֆրթացնելով, դատարկ բաժակները կմեկնեին սպասարկողին:
Եկածներն իմ պաշտամունքներն էին, իմ մենակ հոգու աստվածները` Չարենցը, Բակունցը, Մահարին, Թոթովենցը…Եվ մեծ մոլլան դանդաղ, հատու ռիթմով կկարդա` հաճախ էլ գրքին չնայելով և ձայնը մի քիչ բարձրացնելով և միալար ռիթմը ձգելով կամ հատելով: Եվ կլռի մի պահ` ակնոցների վերից նայելով կողքին նստած Չարենցին, որ աչքերը փակ լսում է, գլխով էլ ինքը ռիթմը հաստատելով… Հետո մեծ մոլլան գիրքը կփոխի, մի քիչ կզրուցեն: Նրանց մոտենալ չէր կարելի և ոչ միայն ինձ, մուտքն էլ փակում էին, որ խանգարող չլինի, թեյն էր կրկնվում, եթե մեկը ձեռքով նշան էր անում լուռ: Կարդացածը հին ձեռագրեր էին, հին պարսկերենով՝ ֆարսերենով, երգախառն ընթերցում…նույն «Ֆարսի բլբուլն» էր՝ Խայամը, Հաֆեզը, Ռումին կամ գուցե «Շահ Նամեն» էր ընթերցում կիսատ թողած…հետո…հետո այդ բոլորը ինձ կթվա օազիսում տեսած միրաժ, հետո «օրերը ծուխ կլինեն…արին կմնա»…
Մզկիթներն ավելի շատ էին Երևանում, քան եկեղեցիները` շուրջ մեկ տասնյակ և տարբեր տեղերում, որտեղ ուղղափառները շատ էին:
Վերջին մզկիթը մենք նկարիչներս կործանեցինք, որը մեզ շուրջ 10-15 տարի ծառայել էր որպես ցուցասրահ, ափսոս, հիմա էլ կարող էր մնացած լինել, հարկավոր էր ընդամենը կողքին շինել: Նույն նկարիչների սրամտությունից հանելուկ էլ էր հորինվել` «Էն ո՞ր երևանցին է, որ ծնվում է քրիստոնյա, իսկ մեռնում` մահմեդական»: Նկատի ունեին, որ նշանավոր, թե անշնորհք նկարիչներին մինչև հուղարկավորելը մի վերջին անգամ ցուցադրում էինք մզկիթում: Համենայն դեպս, ադրբեջանցի նկարիչները շատ գոհ էին և ուրախ ծիծաղում էին հանելուկի վրա:
Տարօրինակն այն է, որ մի բանի շինարարություն սկսելուց ոչ թե հարմար, ազատ տեղ էին փնտրում, այլ մի որևէ «բան» քանդելու և տեղը դնելու… Իսկ քանդողների մոլուցքը չէր պակասում և այդ մոլուցքի պատճառն էլ քանդողների «աթեիստական» իդեալները չէին… չէ որ խեղճ Գրիգոր Լուսավորչին չհաջողվեց մոռացվել և նա էլ ընկավ, տապալվեց համառ դիմադրությունից հետո:
Մեր վրացի «եղբայրները» առավել խելոք գտնվեցին, նրանք քանդեցին հայկական եկեղեցիների մի մասը, մինչև այդ կուլտուրական հեղափոխությունը կանցներ, և իրենցը պահպանեցին:
Չէի ասի, որ հայերը խելքից զիջում են վրացիներին, բայց ամեն բանում առաջինը լինելն է մեր ազգային հիվանդությունը, որից միշտ տառապել ենք 2000 տարի: Առաջինն ենք ընդունել քրիստոնեությունը և առաջինն էլ դարձանք անաստված և առաջինն էլ սկսեցինք քանդել… Զարմանալին այն է, որ այսօր էլ մնացել ենք նույն շտապողը:
Ափսոս, շատ ափսոս… այդ մզկիթների գմբեթները մի առանձին զվարթ տեսք էին տալիս քաղաքին` իրենց զմրուխտե սալիկներով, իսկ անձրևի ժամանակ շողշողում, փայլփլում… գեղեցիկ էին որպես ճարտարապետություն, որպես  քաղաքի պատմության կենդանի վկաներ և մեր իսկ գովական  խելքով զրկեցինք  Երևանը հին քաղաք համարվելուց: Այլևս չունենք այդ վկաները, իսկ ինչով կարող ենք ապացուցել, որ Երևանը հին քաղաք է՝ քանի, քանի հազար տարվա պատմությունով… իսկ Պողոս-Պետրոսը չէ որ 7-րդ դարի վկան էր… իսկ նրա վրա շինված կինո Մոսկվան… ընդամենը 50 տարեկան է… էլ ի՜նչ պատմություն:
Մեծն Թամանյանը Երևանի նոր հատակագծի վրա աշխատելիս ոչ մի եկեղեցու մատով էլ չդիպավ: Մի առանձին վեճ ու խոսք էլ չկար նրանց՝ կոմունիստ կոմիսար Արամայիս Երզնկյանի ու ճարտարապետի միջև, քանի որ նույն Արամայիս կոմիսարը սիրում էր հին հայկական ճարտարապետությունը և նորը շինելիս պահպանողական ճաշակ էր դրսևորում… նրա քանդածը հին Երևանի արդեն քանդվածն էր՝ Երևանի «խարաբաները», հին քարվանսարայները, մեյդանը և այլն…
Ես հիշում եմ, որ 1920-30-ական թվերի երգիծական ամսագրում` «Կարմիր մոծակում», Երզնկյանը նստած էր հոգևորականի վեղարով, եկեղեցանման շենքի ֆոնի վրա նկարված… այսինքն՝ խմբագիր Էդվարդ Խոջիկն էլ էր քննադատում պահպանողական Երզնկյանին, իսկ հիմնական քանդողները իրենք` ճարտարապետ կոչվածներն էին, որոնց թարսի պես դուր էր գալիս եկեղեցիների զբաղեցրած տեղերը…
Թամանյանը ո՛չ Լենինի, և ո՛չ էլ Շահումյանի արձանների տեղը չէր նախատեսել, դրանք կառուցվեցին հետագայում կոնկուրսային հիմունքով: Շահումյանի արձանի ճարտարապետական հորինվածքի հեղինակը նշանավոր ռուս ճարտարապետ Ժելտովսկին էր, որը, եթե իմանար, որ այդ հորինվածքն իր մեծությամբ պիտի բռնի ռուսական կաֆեդրալ սոբորի տեղը… գուցե և չմասնակցեր կոնկուրսին, բայց որ ռուսական եկեղեցին միևնույն է պիտի քանդվեր, դրանում կասկած չկար: Տեղը շատ գրավիչ էր:
Հիմար բան են բոլոր հեղափոխությունները, նամանավանդ հիմար կատարողները, որոնք երբեք չեն իմացել` ինչ են ստեղծելու այդ հեղափոխությունից հետո: Օրինակը Մոսկվան տվեց և գնացին քանդողները քլունգ ու բահով ողջ երկրով մեկ…
Եկեղեցիներից մնացին  «Կոզեռնը», Զորավորը, որոնց տեղը հրապուրիչ չէր, և մնաց Սուրբ Սարգիսը, Քանաքեռում էլ մնաց նաև մի ոչ մեծ եկեղեցի ռուսական: Կար նաև մի  հրեական սինագոգ Մալի մեյդանի մոտ, որի քանդելն աննշան անցավ, քանի որ սովորական տան նման բան էր, ճարտարապետական մի բան չէր: Բայց այդ խեղճ սինագոգի մասին, որի բակում էլ ապրում էր հրեական մի փոքրիկ համայնք, վատ բաներ էին պատմում, հնարովի, և մենք երեխաներով ամեն օր լողանալու գնալիս… այդ սինագոգի մոտով վազելով էինք անցնում և արժանանում փողոցում դռների առաջ մշտական նստած ջհուդ ծերունիների տխուր ժպիտին: Երևի գիտեին, որ վախեցրել են մեզ, և դրանք եկած ջհուդներ չէին, մեր հայ ջհուդներն էին, և ինչ իմանաս` երբվանից, ինչպես և մեր հայ ցիգանները, բոշաները, որոնք ապրում էին Կոնդում և քաջ կռվողներ էին և տեսքով հպարտ, գեղեցիկ: Նրանք էլ երևի ձուլվեցին, վերջացան, քանի որ նրանց  նեղացնող չկար, ապրում էին, նստակյաց էին հետո դարձել, և եթե բոշան դարձավ նստակյաց, էլ ի՞նչ բոշա:
Եվ այսպես, հարգելի ընթերցող, ես չեմ այդ ավերածությունների մեջ ճարտարապետի ձեռք տեսնողը, այլ այդպես է իրողությունը, փաստը: Կարող եք համոզվել ինքներդ, բոլոր եկեղեցիների, տաճարների «վրա» այս կամ այն ճարտարապետի մի շենք է և ցավալին, որ վատ, պարզունակ արվեստով:
Մարդն է այն թշվառ երկոտանին, որին ամեն ինչն այնպես չէ, ինչպես ինքը կուզեր և ամեն ինչ դառնում է անհավատալի, անիմաստ, անխորհուրդ…Ի՞նչ իմաստ քանդելու մեջ, ոչինչ: Քանդելու հակադիրը շինելն է, որ շատ ավելի դժվար է, բայց մարդ կոչեցյալը, ում ձեռքերը մշտապես  «քորի» մեջ են, պիտի «բան» անի: Եվ այդտեղ է պետք այն «մի ուրիշ մարդը», որ այդ «քոր եկող» ձեռքերով նորից մի Զվարթնոց շիներ կամ չքանդեր գոնե: «Նոր Երևանը» կարող էր, ինչպես Բաքուն, Թիֆլիսը, եթե հեռուն գնանք` «Նոր Հռոմը», շինվեր առանց «զոհերի» և այդպես էլ արեցին ոչ ավելի խելոք վրացիները, չասենք իտալացիք…Իտալացիք իրենց «արխի մոդեռն» երկաթուղու կայարանի ֆասադի մեջ մի ամբողջ  բեկոր հին ակվեդուկի դեռ Ներոնի ժամանակներից տեղավորել էին և չէին քանդել: Իսկ մենք, որ աշխարհի ստեղծման օրից շինում ու շինում էինք, մի օր դարձանք քանդող: Մարդն այնպիսին, ինչպիսին էսօր կա, ոչ մի բանի պակաս չունի, ամեն ինչ տեղն է, բայց չէր խանգարի դեռ, թերևս, մի թեյի գդալի չափ խելք ավելանար ունեցածի վրա:
Հին Երևանից բան չթողինք, մնացածը պատահական մնացած խղճալի բաներ են, որոնց համար էլ դեռ «պայքարը» շարունակվում է, քանդողները շատ ավելի համառ են ու  «իրենց ասածի», քան պահողները: