Հին երևանցիներ

       Հին Երևանը նկարագրել ինչ-որ սխեմայով, կարգ ու կանոնով, անհնարին բան է, անգամ փորձ անել չի կարելի, այնքան է փոխվել: Ես, եթե հնարավոր լինի (նկատի ունեմ աչքերիս վիճակը) կբավարարվեմ տեսածս շարադրելով, և դա կլինի Երևանը, «իմ աչքերով»-ի նման բան: Եվ քանի որ շատ եմ տեսել ու ապրել, տեսածիս մեջ գուցե և իմաստ կունենա «մի հետադարձ հայացքով» վերհիշել վերապրել և հիշել նաև ապրողներին, առավել երևելիներին, մի խոսքով` հին երևանցիներին, որոնց կարելի էր և սիրել:
       Հին երևանցիք հրաշալի այգեգործներ էին ի ծնե և այգի, պարտեզներ ունեին հենց քաղաքում: Աստաֆյանի աջ թևում, այսօրվա Իսահակյանի արձանի դիմաց ընկած ամենամեծ ու շքեղ «Ֆլորա» կոչված այգի-պարտեզի տերը հին, տոհմիկ երևանցի էր, գյուղատնտես, սելեկցիոներ, ստեղծում էր նոր սորտեր և տնկիները ձրի բաժանում բոլորին, ով կուզենար… Մի զարմանալի մարդ` ոսկեղեն ձեռքերով և բարի, մեծ սրտով: Եվ ինչ չկար այդ պարտեզում: Այ թե ում արձանը պիտի դրվեր Երևանում, հենց իրենից մնացած այգու մեջ, հազար ողորմի իրեն` այդ հրաշագործին:
Չպիտի մոռանանք նաև  «կենդանագիր»  Մարտինին, որը, Երևանում միակը չլինելով, ամենահայտնին էր, քանի որ բոլոր նշանավոր առևտրական տների ցուցափեղկերն ինքն էր նկարում, ինչպես ինքն էր ասում, այսինքն՝ գրում: Հայտնի էր իր նկարչական տեսքով, միշտ մաքուր հարդարված, նկարչի կարճ խալաթով` սև մահուդի կտորից, և ձյունափայլ,  լայն ու բաց օձիքով` «օտլաժնոյ  վարատնիկով»: Երևանում դեռ նկարիչներ չկային այն ժամանակ, և նրա ներկայությունը այդ բացը լիովին լրացնում էր: Չէր բարկանում, երբ երկար կանգնում, նայում էինք, ժպտում էր, որն էլ կնշանակեր` նայեք, բայց մի խանգարեք:
        Էլի ինչ-որ բաներ կային երևի, որ չեմ հիշում, իսկ մյուս՝ ձախ թևի վրա Լուսավորչի եկեղեցու հիանալի նոր կառույցն էր, որը հետո դարձավ տիկնիկային թատրոն, հետո՝ կինոյի շենք, հետո՝ պահեստանման բան և այլն: Եվ այդ «հետո»-ներն էլ չպիտի  շարունակել, քանի որ հետո կոչվածը միշտ չի, որ լավ է վերջանում: «Հետո»-ն միշտ տխուր եղավ Երևանի համար… Այդ ձախ թևում` միահարկ շենքերում, ապրում էին հին երևանցիք՝ արհեստավորներ, հետո խանութների մի շարք էր: Կարելի է հիշել այդ թևում ապրողներից… «մեղավոր Մարկոսին», որը «մալյար» էր, ներկարար: Թե ինչում էր «նրա մեղավորությունը», չիմացանք, բայց մի քիչ «խախտված» լինելով՝ երեխաների ծաղրի, ուրախության առիթ էր դառնում, որ և ցավալի կարելի էր համարել:          Եվ հաստատ չպիտի մոռանալ նաև կույր երաժշտին` շվի փչողին, որ Երևանի  այդ փողոցի ապրողներից չէր, բայց գիշերները ժամը 10-ից, 11-ից հետո կանգնում էր հրապարակի ծայրի խանութի երկու կողմերում եղած ծալովի փեղկերի  տեղավորելու համար թողած երկար,  դագաղանման բաց արկղում, որ մի մարդ հազիվ կարող էր խցկվել, կանգնում էր այդ երկար արկղում և… փչում էր սրինգը… փչում էր երկար, ձգված երգեր՝ տխուր, մելամաղձոտ, և  այնքան ժամանակ, մինչև բոլոր շրջակա ճաշարանների հաճախորդները, մինչև վերջին ուշացած անցորդը  կանցներ այդ մայթով և մի բան էլ իրեն կտային, և իջնում էր այդ դագաղանման փեղկատեղից, վերցնում սև, լայնեզր գլխարկը և սրինգը ծոցագրպանը դնելով` տուն գնում մենակ, կամ երեխաներից մեկը գալիս էր ու տանում խուլ, դատարկ փողոցով: Տխուր տեսիլք էր, սիրտ քրքրող…  Պատահում էր` կանգնում, լսում էինք տղաներով, անձայն, որ չխանգարենք իրեն և ոչինչ չունենալով տալու` ամոթով հեռանում էինք` մտամոլոր, լուռ: Փոքրահասակ էր, թուխ դեմքով,  աչքերի տեղ սև խոռոչներ, ամառ-ձմեռ սև, երկար վերարկուով, և այդ երկար, փայտե խորշում կանգնած հանգուցյալի էր հիշեցնում առավել, քան կենդանի արարածի…
Էմին Տեր-Գրիգորյան
        Կարգին սրամիտ մարդ է եղել, զբաղվել է քաղաքի ներքին կյանքով, հատկապես թատրոնով:  Հրատարակել է իր միջոցներով «Երևանյան հայտարարություններ», որը երգիծական շեշտ է ունեցել՝ ֆելիետոնններ, նոր տարվա բարի ցանկությունններ: Թերթի «անշառ» բնույթը չի օգնում, որ չփակեն, չնայած Էմինի վստահեցմանը, որ մենք մեզ միանգամայն հեռու ենք պահելու ժամանակակից արտաքին և ներքին հովերից:
Մաճոն և մյուսները
        Մեր բակի ցածր պատից մինչև սկաուտանոցի պատը բացատ էր.մեր  խազեին Հաջու հողն էր, որտեղ մտադիր էր չորրորդ տունը շինել, բայց չիրականացավ: Ժամանակները փոխվել էին, Հաջու հնարավորություններն էլ հետը, և ոչ միայն Հաջու, մնացած բոլոր թուրքերի «մտահղացումները» մնացին կիսատ: Գաղթած  ժողովուրդն ամեն ինչ տակն ու վրա արեց, և այդ բացատը մեր և մյուս բակերի երեխաների խաղալու հրապարակն էր, իսկ Հաջու չշինած տան տեղում իմ շների  տներն էին պատի երկարությամբ, և որտեղ ես էի տերն առավոտից իրիկուն: Աչքից մոռացված տեղ էր և պատահում էր շաբաթը մեկ-երկու անգամ  ծառայում էր նաև «ուրիշ նպատակ»-ի համար: Եվ ինչպես ասացինք՝ աչքից հեռու էր, և գալիս էին Երևանում շատ հայտնի «տղերք», համարյա թե նույն մարդիկ գալիս էին «ղումար» խաղալու.պպզում էին Նիկողոսի այգու պատի տակ, հանում,  դիմացն էին դնում փողերի կույտերն ու սկսում: Խաղում էին լուռ, կիսաձայն, անաղմուկ, բայց մեկ-մեկ էլ  լսվում էին կատաղի, ջղային ձայներ և նորից շշուկով: Խաղացողների խումբը 8-9 հոգուց չէր անցնում, իսկ մշտական ներկաներին մենք՝ երեխաներով «անձնապես» գիտեինք: Նրանց «գլխավորը»  Մաճոն էր՝ միջինից ցածր, մի պինդ, տաշված երիտասարդ, որից բոլորը  «ակնածում» էին, պարզապես վախենում… Կարճ, երկու-երեք բառ կֆշշացներ ատամների արանքից և… սսկված կշարունակեր խաղը: Մաճոն իգդիրեցի էր, դեռ այնտեղ հայտնի որպես գող, մարդասպան և մշտական Իգդիրից փախած, ծլկած, իսկ այստեղ` Երևանում` ազատ: Տիրություն էր անում գողերի վրա:
       Մյուսը Խզխզ Գևոն էր, նույն «կենսագրությամբ» տաճկահայ որբ և պակաս սրիկան էլ ինքը չէր: Մյուսը Պիճ Բաբիկն էր, և բիճ էին ասում ոչ նրա համար, որ հայրն անհայտ էր. բիճ ասում էին Երևանում ուրիշ իմաստով: «Բիճ տղա է»` նշանակում էր ճարպիկ (աչքի սուրմա թռցնող), կռվարար և այլն: Իսկ Բաբիկը հայր ուներ, Կոնդում էին ապրում, հայ բոշաներից մնացած: Կոնդեցի էին: Բաբիկը Մաճոյին հակառակ բարձրահասակ էր, ջլուտ, թուխ դեմքով և խռիվ գանգուրներով, պարզապես գեղեցիկ տղա էր և բոլորից երես տված:
       Մյուս մշտական հյուրը  Կարա-Բալան էր, որ կնշանակի սև տղա, և հայի էլ նման չէր, սև բրոնզագույն էր, «ճապո» քթով, ցանցառ բեխերը, մշտական «թասակ» գլխին, աչքերը կլոր, դուրս ընկած և զեգը գնելուց (զեգերով էին խաղում, երեք հոգով) «թախոն կոդրակ» էին ասում, սովորություն ուներ մազերը շրթերով թացացնելու, որի համար միշտ մի հարված էր ուտում Մաճոյի կողմից գլխին և շտապ չորացնում մազերը և խարդախ էր խաղում, քանի որ ղալմաղալը միշտ իր պատճառով էր լինում, և հանդարտվում էին, երբ Մաճոն ափը դնում էր սև «չաքմաներից» աջի վրա, որտեղ «օֆշարին» էր դաշույնը, և ֆշշացնելու պետք չէր լինում: Մյուսները «հրավիրյալներ» էին լինում էլի իրենց ընկերներից, որոնց էլ փաստորեն «քսպլում» էին, դատարկ տուն ուղարկում:
       Պատահում էր` ղալմաղալի ժամանակ մոտենում էինք հետաքրքրվելով: Մաճոն առանց գլուխը թեքելու հանգիստ, առանց բարկանալու ասում էր` «Փախեք, փախեք ձեր կործին», և փախչում էինք: Եվ պատահում էր, որ մի քանի մանր, շահանոցներ էր ուսից ետ շպրտում մեր կողմը:
Պիճ Բաբիկն էլ էր հանդուգն, նա էլ ուներ դանակ և սիրում էր գործածել: Մի  անգամ բացատում հերթական խարդախություններից մեկի ժամանակ մի երկար ճիչ, «վա՜խ» լսեցինք, և Կարա-Բալան փորը բռնած վեր կացավ, և ես տեսա   մատերի արանքից երևացող աղիքները, ու նորից անաղմուկ, մի երկու հոգի էլ վեր կացան, թևերն ընկան, տնքացող Բալային տարան  ոչ հեռու` Մայիսյան փողոցի վրա նոր բացված կլինիկա, իսկ  մեզ շուռ եկած Մուճոն ասեց`  «Պան չկա, տարան փորը կարելու»: Եվ այնպիսի հանգստությամբ, կարծես խեղճ Կարա-Բալայի ընդամենը շապիկն էր պատռվել և տարան կարելու: Եվ այդ Կարա-Բալան էլ ձայն չհանեց, ընդամենը թեթև տնքում էր ու ասում` «Լա՜վ, Բաբիկ տղա, լա՜վ, իմ ջանին վայ ասա դու, մը թող լավանա…»: Եվ ի՞նչ պիտի աներ Բաբիկին, ոչինչ, մեղավորն ինքն էր… և Բաբիկն էլ մատը երկար թափ էր տալիս հետևից ու ասում` «Աչքերդ կհանեմ, բոզի տղա, անլվա մուռտառ, հերիք եղավ, չէ՞»: Մեր՝ երեխաների զարմանքին չափ չկար, և ինչպես թե «պան չկա», մարդու փորը պատռել են ցորենի մեշոկի պես, ասում է՝ «պան չկա»: Դե իրենց համար դա սովորական բան էր երևի, քանի որ միանգամայն հանգիստ նստեցին, շարունակեցին խաղալ…
       Մեր բոլորի տանեցիք խստիվ արգելել էին նրանց կողմը գնալը, բայց պատահում էր` երերում էին: Եվ մի օր էլ չքվեցին բոլորը, այլևս չերևացին մեր բացատում: Եվ իմացանք մեր մեծերից, որ բոլորին գնդակահարել էին դատ ու դատաստանով իրենց արած բազում չարագործությունների համար, թվով յոթ հոգու: Աղմկարար դատավարություն էր, և երևանցիք ազատ շունչ քաշեցին,  զարմանալին այն էր, որ  այդ 7-ի մեջ չկար  Կարա-Բալայի անունը թերթում, երևի թե հանցանքն այնքան էլ մեծ չէր եղել, իսկ Մաճոյին, Բաբիկին, Խզխզ Գևոյին և էլի մյուսներին պատժեցին  առավելագույն չափով գողությունների, բռնաբարությունների, սպանությունների համար: Այդպես էլ եղավ, և Երևանի աշխատավորությունը գոհունակությամբ  ընդունեց այդ պատիժը:
«ՆԷՊ»-ից մնացած գարշահոտություն էր, մաքրվեց և իսկապես որ Երևանում շատ երկար, երկար ժամանակ վերացան անկարգությունները, իսկ մեր բացատը մնաց, շարունակվեց մերը լինել, մինչև դարձանք դպրոցականներ:
        Այդ խմբի պատժի լուրն իմանալուց հետո իմ մանուկ հոգում հիշում եմ մի ինչ-որ դառնության նման բան մնաց, և դա վերաբերում էր «Պիճ Բաբիկ» կոչեցյալին: Տեր Աստված, շատ էր երիտասարդ այդ Բաբիկը, ախր հազիվ քսան տարեկան երևի և շատ էր գեղեցիկ, ինչպես լինում են գնչուների մեջ, չէ որ կարող էր բոլորովին ուրիշ մարդ դառնալ, եթե այդ  գարշելի Մաճոյի, Գևոյի շրջապատում չլիներ, իր հոր նման արհեստավոր դառնար, որ կոշիկներ էր գործում դալար շիվերից  Ձորագյուղի  զինվորների  ու բոլորի համար  իր կրպակում, մեյդանի մոտերքում և ամեն երեկո մեր տան առջևով գնում, բարձրանում էր Կոնդ, իր տուն` ձեռքին կապոց` ուտելեղենով լիքը: Երևի ուրիշ երեխաներ էլ ուներ, ինչպես բոլոր գնչուները, որոնցից դեռ մնացել էին  Կոնդում, «հայ բոշաները»` նստակյաց դարձած, և անցնում էր ինքն էլ թուխ, հպարտ գլուխը բարձր բռնած և ականջին ձախ` ոսկե օղով… Եվ հետո էլ տեսնում էի իրեն, այդ դեպքերից հետո կորացած մի քիչ, բայց գլուխն էլի հպարտ, հայացքն անորոշ, դեպի վեր` Կոնդ տանող ճանապարհից վեր նայելով, շուրջը երբեք չնայելով… Եվ իմ մանուկ հոգին ճմլվում էր ամեն անգամ այդ մարդուն տեսնելիս, իսկ հետո մի տարուց, թե ավելի, էլ չերևաց:  Գուցե և հեռացավ քաղաքից, ով գիտի:
        Իսկ Կարա-Բալան մնաց, հետո էլ տեսնում էի, երբ ես արդեն ինքս երիտասարդ էի: Պատահում էր փողոցում, էս կամ են ճաշարաններից մեկում և միշտ քեֆը լավ…և պատահում էր, որ ծաղիկ էր ծախում, երբ իր «անորոշ զբաղմունքից» ազատ էր լինում: Եվ չգիտեմ՝ ինչու այդ արաբի նման մարդուն պատահելուց միշտ զզվանքով գլուխ էի շրջում և մանավանդ, երբ տեսնում էի ձեռքում զամբյուղով ծաղիկներ՝ վարդ, մանուշակ, ձնծաղիկ: Եվ միշտ խմած, օրորվելով քայլելիս և ամեն  անգամ էլ իրեն տեսնելիս հիշում էի Բաբիկին… որ հակապատկերն էր այդ «անլվայի» և բարկանում էի ինձ ու ինձ, որ ինքը կա, իսկ նա չկա: Չնայած գիտեի, որ արդարացի չեմ, բայց այդպես էլ է լինում, և Կարա-Բալան մեղք չուներ, որ ինքը կար: Երեխաներն էլ են չար լինում, և երբ տեսնում էի նրան հարբած` մի պատի տակ ընկած, քնած ճանճերի մեջ, դատարկ զամբյուղը կողքին, չարախնդում էի, իսկԿարա-Բալայի պետքն էլ չէր, քնում էր այնքան, ինչքան պետք էր, և հետո օրորվելով, հայհոյելով ինչ-որ մեկին, տուն էր գնում, իսկ  ճանճերը տեղափոխվում էին թողած թացության վրա:
Այդպես էր հին Երևանում, կարելի էր և պատի տակ քնել, ինչքան քեֆդ ուզի, և ոչ ոք խանգարելու իրավունք չուներ:
     Հին Երևանում ամեն բանից  շատ ավելի ծաղիկն էր: Տուն չկար, որ  բակ չունենար, և բակ չկար, որ ծաղկանոց չունենար: Դալաններից սկսած ծաղիկներ էին, վարդեր տասնյակ տեսակի` սկսած «մուրաբայի վարդից», որը և ամենահոտավետն էր և պարսիկների բերած տեսակն էր` «հազարգլխանի» կոչված և անգամ սպիտակ: Եվ հետո մյուս ծաղիկները` սուսամբարը, զամբեխները,  նունուֆարներ և էլի պարսկական տեսականի և «ֆլորա» այգու մշակած փարթամ վարդը,  վարդեր: Ծաղիկը ծախելու ապրանք չէր, և այդ «պրոֆեսիայով» զբաղվող չկար: Ուզածդ բակը մտնեիր և ծաղիկ խնդրեիր, կհաշվեին իրենց համար պատիվ և ծաղկեփունջ կնվիրեին, իսկ Կարա-Բալաների զբաղմունքն ուրիշ բան էր, և երբ բոլոր զբաղմունքները վերջացած էին լինում, և խմելու ծարավը խեղդում էր, մի քանի վարդեր կամ նայած տարվա եղանակին, մի փունջ  մանուշակ կամ ձնծաղիկ կհայտնվեր անհամար ճաշարաններից մեկում և պատահած սեղանին դնելով, «համեստորեն մի կողմ կկանգներ խորամանկ ժպիտով», իսկ սեղանի տերն էլ կլցներ թեյի բաժակը լիքն իր «զակուսկիով», և Կարա-Բալան, բաժին վերցնելով, մի կատակախառն կենաց կհնարեր, և բաժակը կկրկնվեր: Հետո ձեռքը  շրթերին կտաներ, հետո  ճակատին ու կգնար մի ուրիշ սեղանի մոտ, եթե չէր հագեցել:

Գևուշը

      Գոյ մեջիդի հետևում՝ Սունդուկյանի վրա մի հետաքրքիր բան կա և մշտական, ամենօրյա…և օրն էլ մի քանի անգամ՝ ներկայացման նման բան, ընդամենը մի դերակատարով, որը «ղուշբազ», հայերենով էլ «թռչնամոլի» նման բան, որ ինքը՝ լողլող Գևուշն էր:
       Դեռ երիտասարդ էր Գևուշը` բարակ, երկար ոտքերով, դրա համար էլ լողլող էինք ասում, և նա  իր լոնքերով ցածր, հողածածկ կտուրներից մեկից մյուսն էր լոնքում զարմանալի ճարպկությամբ՝ անհանգստացնելով տակը ապրողներին, ինչպես և իր ծնողներին, որոնք էլ ապրում էին այդ փողոցի վրա: Իսկ Գևուշը ոչ ոքի բանի տեղ չէր դնում, անգամ իր մորը կամ հորը, որոնք մյուս հարևանների  հետ միասին բողոքում էին, գոռգռում, որ հողածածկ կտուրները քարուքանդ էր անում իր ամենօրյա թռիչքների ժամանակ: Դեռ հեռվից լսվում էին նրա զիլ շվոցները տարբեր հնչեղությամբ, որոնցով  երկնքում ճախրող աղավնիներին ոգևորում էր և ղեկավարում… Հրաշալի տեսարան էր բացվում Երևանի կապույտ-կապույտ երկնքում: Տարբեր գույների թռչունները, որոնց համար էլ ճախրելն օրը մի քանի անգամ երևի շատ հաճելի էր… կարմրագույն, սպիտակ, կապուտիկ, խատուտիկ: Չարաճճի երեխաների նման ինչ ձևերով էին խաղում, «թախլա» տալիս, գլուխկոնծի շրջանաձև, կտրուկ վերուվար, և ինչ իմանաս` էլ ինչ ձևերով…
      …Նայողները մենակ մենք չէինք լինում: Նույն հարևանները մոռանում էին իրենց հողե կտուրներն ու հմայված նայում աղավնիների խաղին… Եվ բոլորն էլ հմայված գեղեցկությունից… իսկ բոլորից շատ, իհարկե, Գևուշն էր… ինչ իմանաս` ինչ էր կատարվում էդ տղայի հոգում` երկնքին ու իր «ղշերին» նայելով: Եվ մենակ Գևուշը չէր աղավնասեր: Երևանցիք սիրում էին այդ աղավնիներին, և շատերի տներում էլ վանդակներ կային, և իրենք էլ պահում էին կաքավներ, լորիկներ, և Գևուշին նայելն էլ մի բան արժեր, երբ ինքնամոռաց, անվախ, լոնք-լոնք էր անում կտուրից կտուր և ծղրտում իր սուլոցներով…
       Չէր կարելի չհրապուրվել… և ես փորձեցի մի անգամ ինքս էլ իմ վանդակն ունենալ և նստեցի շինելու, բայց քույրիկս` Ռուզանն ասեց.«Պե՛տք չի, մեղկ են, վանդակի մեջ մեղկ են… պետք չի…»: Ես չէի կարող չլսել իմ քույրիկին… և ասում էր առանց ինձ նայելու` տխուր, ցածր ձայնով… Սա էլ ինչ-որ բան էր մտածում երևի…«Քո շնիկները պակաս գեղեցիկ չեն, դու նրանցով զբաղվիր, իսկ վանդակով պետք չի»… է՜խ, պետք չի, թող չլինի…և գնացի շներիս մոտ, որոնք ինձ մի ամբողջ օր չէին տեսել, և ի՜նչ ուրախություն.ինչպես միշտ քույրիկս ճիշտ էր:

Ալի-խան

      Հին Երևանի  քաղաքագլուխներից մեկն Ալի խան կոչված թուրքն է եղել, որին տեսնողները պատմում էին, որ մի առանձին  բան չի եղել իր խելք ու շնորհքով, ընդամենը խորամանկ է եղել  չափից ավելի…  ինչպես հարկն է այդ ցեղին, և պատճառը նրա` քաղաքագլուխ լինելու, ռուս նահանգապետների առանձին սերն է եղել դեպի այդ ցեղը, որոնց «թաթար» էին հորջորջում, երբ ընդամենը սովորական  թուրք էին և մեծավորների նկատմամբ կամակատար էին ու վարպետ շողոքորթներ: Այդպիսին էր և Ալի խանը, որը հիշվում  է իր խարդախություններով, կաշառակերությամբ, ոստիկանական պետերի պետերին հայտնի իր ծառայություններով:
       Այդ Ալի խանը շատ տեսանելի, հայտնի էր նաև իր չաղությամբ, գիրությամբ, որը հետևանք էր որկրամոլության, մի ահռելի մսագնդի էր նման և կառք-ֆայտոնը նստելու ժամանակ իր թիկնապահներից մի երեքը պիտի կանգնեին ֆայտոնի մյուս կողմի աստիճանին, որ ֆայտոն նստելը հնարավոր լիներ, շուռ չգար… Վախկոտ է եղել` հակառակ իր հսկայական կառուցվածքի, և ճաշելուց կամ ընթրելուց թիկնապահների մեծ քանակությունը պիտի որ դուռը ու ներսը հսկեին, որ ինքը «հալալ» հաց զխտկվեր… Եվ այդ հալալ ուտելն էլ իր կարգն ուներ… սինիով հրամցված ուտելեղենից նախ պիտի համտես աներ իր խորհրդական մոլլան, նոր միայն ինքը և ամեն անգամ էլ իր վախկոտությունը ծածկելու համար ասված խոսք էր.«Մի տես, ողորմի անցողադդ սրբազան, ուտելու բա՞ն է, թե՞ հետ տանք»: Իսկ մոլլան, որի զահլան գնացած է եղել նույն տխմարությունը լսելուց, սկսել է խփշտել զիրայով փլավը կամ նոր պոկած թփից ընտիր դոլման…
      Մոլլան մի քիչ շուտ պիտի բերանը, մորուքը սրբեր ափերով և ափերն էլ ծնկներով, որ լցներ խանի ճարպակալած գլուխը իր իսկ անելիքներով, խոսելիքներով սուփ ուտելու ընթացքում, քանի որ ամենաուշադիր վիճակն Ալի խանի ուտելու ժամանակն էր` բազմիցս փորձած…
      Ալի խանն ապրում էր Փանահինի բուլվարից քիչ վերև, պարսկական ոճի մի սքանչելի տան մեջ` ողջ պատերն ու օճորքը հայելապատ, պարսկական գորգերով զարդարված, բակի կողմում` կանանց, ծառաների, խորհրդականների բաժինններով:
        Այդ տունը մնացել էր, և երևելի երևանցի, խաղալիքների վաճառականներ Ոպյաններն էին ապրում: 70-ական թվերին քանդեցին, ափսոս էր, քաղաքի թանգարաններից կարող էր դառնալ… քանդեցին:
        Ուտում էր քաղաքապետը «ձայնավոր», խեղդվողի ձայներ հանելով, տնքալով, վխվխալով: Մեջընդմեջ փարչով, շարբաթով կերածը ներս խոթելով, իսկ կշտացած մի այնպիսի գխտոց պիտի հաներ, որ վռազ, անհամբեր կուլ տվածը փլուզվեր ստամոքսը դղրդոցով… Եվ այդպես ամեն օր և օրը երեք անգամ: Էլ ո՞նց գեր չլիներ… հետո կթիկներ բարձերին, ղալյան կհրամայեր, կիսափակ աչքերով, ֆսֆսալով կլսեր մոլլայի խորհուրդների շարունակությունը.
       -Գյանջայից ղոնախներ ունես, խա՛ն:
      Խանը գլխով կաներ, կհասկանար ովքեր են:
       -Սուլեյման էֆենդին բան էր բերել «դեղինից», ուզածը դժվար բան է, զենք տեղափոխելը հեշտ բան չի, սահման է, ղազախներ են, անհասկացող… բայց Նախչվանի կողմից: Ես մոլլային իմաց եմ արել… Եվ թառլանիս ասեմ,-տես դու այդ աղվեսին, թարլան է ասում քթի տակ ժպտալով, -ասեմ, որ չմոռանաս, որ «հաջ» եմ ուղարկելու, ծեր եմ, վախենում եմ` չդիմանամ:
       -Կդիմանա՜ս,-ֆշշում է, ֆշշում, բեղի տակ Ալի խանն ու գլխով անում և չգիտես ինչի համար… Կուղարկի արդյոք, թե իր մտածածին է գլխով անում, որ ոչ մի հաջ էլ չես տեսնի, այո, այո…
       Հետո խանի ֆսսոցը կփոխվի բերանից շնչառության հետ, հաստ պնչերի արանքներից մանր, բարակ պայթյուններ՝ իր մսագնդին ոչ վայել բարակ…պու՜հ, պու՜հ…իսկ մոլլան զգույշ կվերկանա, որ չարթնացնի և կանցնի ինքն էլ իր առանձնարանը` թազբեհը հիշելով:
       Այդ «թառլանին» մենք տեսնելու պատիվ չենք ունեցել, լսել եմ Երևանի պատմության թանգարանի տնօրենից` վարիչից: Այն ժամանակ տնօրեն-դիրեկտոր կոչումները չկային, բոլորը վարիչ էին, և լսել եմ Թաթիկյանից, որը սովորություն ուներ «Պիոներ կանչ»-ի խմբագրություն գալ: Նա է պատմել` հատկապես շեշտելով անհավատալի չաղությունը, վախկոտությունը և նրա «մութ ծառայությունները», կապը ոստիկանության հետ:
        Նրանից եմ լսել նաև իշխան Աղամալյանի մասին, որը հակապատկերն է եղել այդ «թառլանի» և չէր կարող չլինել, իսկական ազնվական ծագումով, բարձրահասակ, կապուտաչ, ոսկեծամ: Որսի շներ է ունեցել, իրեն պատկան կալվածքներ Քանաքեռի վերևում, Մհուբ գյուղի ողջ շրջակայքում, ձիաբուծարան, որտեղ ազնվացեղ նժույգների հայկական տեսակը, Ղարաբաղի ոսկեգույն նժույգի ցեղն է ուզել հաստատել, տներ, խանութներ է ունեցել Երևանում և «նստատեղն» էլ եղել է Կոնդը` բարձր և Երևանի շոգից ապահով: Մի խոսքով, իշխան՝ բառիս վերջին հասկացությամբ և իմաստով, և ափսոս` այդ ցեղից ոչ մի շառավիղ չմնաց, վերջացավ մեր վերջին իշխանն էլ և երևանցին:
       Կոնդի այդ տնից երևի թե բան մնացած լինի: 20-ական թվերին դեռ կար, և վերջին շառավիղն էլ կար` մեծ իշխանի փոքր եղբայրը` Սաշա` Ալեքսանդր Աղամալյանը, որը շուկա էր իջնում ձիով, և սանձը բռնած բարձրանում տուն, արդեն կորացած, փուշը թողած, հազիվ գոյությունը պահպանելով, քանի որ ոչինչ չէր մնացել իրեն մեծ իշխանից մնացած, բացի Կոնդի տանը եղած մի սենյակից և ձիուց:
       Այս վերջին իշխանին ես ել եմ տեսել, քանի որ մեր տան մոտով էր բարձրանում Կոնդ և շուկայից վերադառնալուց ձիու սանձը տալիս էր մեզ` երեխաներից մեկին, մի կուշտ ջուր խմում մեր տան մոտի աղբյուրից ափով և մի երկու-երեք շաքարեղեն աքլորիկ բաժանելով մեզ` վերցնում սանձն ու, է՜խ, է՜խ, է՜խ ասելով, գնում դեպի Կոնդի բարձունքը հետիոտն, որպեսզի ծերացած ձին էլ չհոգնի: