Կար ժամանակ և ես այն կարծիքին էի, որ մեր ժողովրդի գոյատևման երկարակեցության պատճառներից մեկը հայ երախտավորների մշտական առկայութունն է եղել և ոչ «պլանավորված», սեփական նախաձեռնությամբ, անհրավեր, չսպասված, հայտնվել է այդ երախտավորը և կամովին իր ուսերին վերցրել հարյուրավորների անելիքը, հաճախ մի ամբողջ ինստիտուտի գործ, երբեմն էլ պետական այրի տեսքով` բանաստեղծի, ճարտարապետի, նկարչի, երաժշտի, դերասանի, գիտնականի: Հիմա գործածվում է Պարույր Սևակի «կարգախոսը».
Ուշ ուշ են գալիս, բայց ուշացած,
Գալիս են նրանք ճիշտ ժամանակին:
Ինքը բանաստեղծներին նկատի ուներ, սակայն մնացած «բան» ստեղծողներին էլ է վերաբերվում հավասարապես: Մեր ասածի տարբերությունը ժամանակի մեջ է միայն: Իսկապես, ինչքան պիտի սպասենք, որ նորից մի Այվազովսկի ծնվի, մի Թամանյան թողնի Պետերբուրգի վիցե պրեզիդենտի բարձր կոչումը և գա Հայաստան, Սարյանը` մոսկովյան շրջապատը, ստեղծած համբավը, Օրբելին և տասնյակներով այլ երախտավորներ` ազգին ծառայելու եռանդով տոգորված: Իսկ ինչքան սպասենք, որ Չարենց ծնվի` Եղիշե Չարենց, և Բակունց` Ակսել Բակունց: Ինչքան պիտի տևի «ազգային ամլությունը», ինչքան ուշացած և եթե շարունակենք ապրել այնպես, ինչպես ապրում ենք, ինչքան կարող է տևել: Ժամանակը առաջ չի գնում, չի շարժվում, որ ծնվի:
«Ճիշտ ժամանակին» ծնված Բակունցը հարյուր տարեկան է այսօր, կապրեր, այսօր էլ կապրեր, Գորիսում` լեռնցի երկարակյացների ընտանիքում էր ծնվել:
Ես բախտ եմ ունեցել նրան տեսնելու: Տղամարդ էր, բառիս բացարձակ իմաստով` հաղթ, բարձրահասակ, կապուտաչ, պղնձագույն մազերով, մշտական աննկատ ժպիտը շուրթերին, զարմանալի խոհուն, հանգիստ, գերող հայացքով: Ջահել տարիքից ավելի պատկառազդու էր, ակնածալի, որից տարիքով, պատկառելի մարդիկ «մի տեսակ» էին լինում շփոթված… նրա հայացքը հիմարացնում էր իր չուզողներին, իսկ չուզողներ, թշնամիներ շատ ուներ, որոնք կրկնակոխ հետապնդում էին նրան, քանի որ Բակունցը շատ էր սիրված, հարգված հատկապես ողջ երիտասարդության կողմից, որի պաշտամունքի առարկան էր: Նրանք կախարդված էին Բակունցի հմայքով, ճառագայթող հմայքով:
Չգիտեմ, կա՞ն, մնացե՞լ են այդ կախարդվածները, այդ «անգիտակ» երջանիկները, որոնք օրվա թարմ թերթերը բացելիս հիացած ու կախարդված կարդում էին Չարենցի նոր, թանաքը դեռ չչորացած պոեմը, Ակսելի հերթական նովելը, պատմվածքը:
Մենք` «Պիոներ կանչ» թերթի՝ մի երկու տարի առաջ երկար շալվար հագած աշխատակիցներս, Ակսելին տեսնում էինք ամեն ուրբաթ օր` երեք քայլ հեռավորության վրա նստած: Ուրբաթ օրերն էլ «Խորհրդային Հայաստան» թերթի քննարկման օրերն էին, որտեղ մեզ իրավունք էր վերապահված ներկա լինելու` լուռ նստելու պայմանով: Մեր, ինչպես նաև այդ կենտրոնական թերթի բոլոր պատկառելի աշխատակիցների միակ սպասելիքը լինում էր, թե երբ է խոսելու նա, կամ կխոսի արդյոք: Իսկ Բակունցը ընդամենը թերթի գյուղ բաժնի աշխատող էր` գյուղատնտեսական բարձր կրթությամբ և ժլատ էր խոսելու մեջ ու միայն գյուղին, գյուղատնտեսությանը վերաբերվող հարցերից էր խոսում, իսկ երբ խոսում էր… բոլոր պատկառելի աշխատողները դառնում էին մեզ նման երկու տարի առաջ երկար շալվար հագածներ:
Մի օր է հատկապես մնացել հիշողությանս մեջ, երբ խոսեց ձիաբուծությունը Հայաստանում վերականգնելու մասին: Եվ իմացանք, որ Հազկերտի ժամանակվա Հայաստանը տարեկան 25 հազար մտրուկ է մատակարարել Հազկերտի աշխարհակալ զորքին…, որ Ղարաբաղի ոսկեգույն նժույգը արաբական նժույգի նախամայրն է եղել…, որ Ղարաբաղում դեռ կարելի է ճարել այդ ցեղից մնացած ձիեր, որ միանգամայն հնարավոր է ստեղծել (քանի դեռ կան), հիմք դնել ձիաբուծությանը պետական հոգատարությամբ, և որ մի քանի երախտավորներ կարող են այդ գործին տեր կանգնել:
Եվ այդպես խոսում էր ամեն անգամ, երբ խոսելու ցանկություն էր ունենում, իսկ մենք` երիտասարդներս, չէինք սպասում ուրբաթ օրվան: Ամեն օր, ժամը 12-ին` աշխատանքի ընդմիջման ժամին, իջնում էինք Աբովյանի սկիզբը` «Պիոներ տան» մոտ և դարանակալած, անշտապ բարձրանում վեր… Այդ ժամին Ակսելը որտեղ որ է պիտի երևար: Իջնում էր, որ գնա «Սևան» հյուրանոցի իր աշխատասենյակը, որ գրի և ոչ միայն գյուղատնտեսության մասին, գրի այդ գյուղում դեռ գոյություն ունեցող ալպիական մանուշակների, կյորեսցիների, ծիրանի փողի մասին:
Եվ վերևից գալիս էր, իջնում էր մեր կախարդը՝ հայացքը հեռուն:
Մենք` Գուրգեն Բորյանը, Սերոբ Դանիելյանը և ես, իրարից առաջ ընկնելով, բայց միասին բարձրաձայն կտանք մեր առաջին բարևը և պատասխանը կլինի գլխի թեթևակի շարժումը և մի բարի ժպիտ ու նորից հայացքը հեռուն: Մենք արագ-արագ առաջ կընկնենք և նորից դուրս կգանք նրան ընդառաջ ու կտանք մեր երկրորդ բարևը: Գլխի նույն շարժումը կլինի, իսկ ժպիտը թեթև զարմացական, սակայն երրորդ հանդիպմանը գլխի կընկնի վերջապես, որ նույն բարևողներն ենք, ժպիտը կմեծանա, գլխով մի քանի «այո»-ներ կասի, և ձեռքի ափը կբարձրանա սրտի կողմը, որն էլ կնշանակի, թե հասկացավ, գոհ է, ուրախ է մեր ջանասիրության ակտիվ դրսևորումից և լուցկին կհանի, հանգած պապիրոսը վառելու համար, իսկ մենք կվիճենք, թե բարևելուց մեզանից որին էր նայում:
Եվ այսպես օրումեջ, թե ամեն օր:
Հայտնի բան է, որ երիտասարդությունը միշտ առաջինն է կռահում մեծի «մեծ» լինելը, քանի որ պատկառելի տարիքավորները խճճված են լինում իրենց փոփոխակի կարծիքների շատությունից, որոնք հետո դառնում են գնահատականներ, հետո կասկածներ, հետո զազրախոսություններ և վերջում շարադրված ամբաստանություններ:
Միջակության նախանձից ավելի զարհուրելի բան չկա: Նրանք տանել, ներել չեն կարողանում իրենցից բարձրին, մինչև չտեսնեն նրան գոնե իրենց միջակությանը հավասարեցրած:
Կարելի է չկասկածել, թե ինչ հրճվանք ապրեցին, ինչպես թեթևացած շունչ քաշեցին նրանք` այդ գաճաճները, երբ կործանեցին այդ վիթխարի մարդուն:
Խղճի նշույլ չէր մնացել մարդկանց սմքած հոգիներում… Գրում էին ու գրում` հերյուրանք, մաղձեր… Իսկ ժամանակի հրեշներին, մուղդուսիներին, ակոպովներին ի՞նչ էր պետք:
Կենդանի մարդուն տանջելով՝ ի՞նչ կարելի է կորզել, բացի ստից: Կորզեցին, այդ լեռ մարդուց կորզեցին իր մահվան դատավճիռը իր և իր միակ ընկերոջ համար, խոստանալով թերևս խղճի, ներման փշրանքներ:
Կա՞ ավելի զարհուրելի բան, երբ մարդուն բահ են տալիս ոչ թե մարգ փորելու, այլ մի մարդահասակ փոս՝ իր համար, և այն հողում, որն իր միակ պաշտամունքն էր եղել:
Եվ միակ մխիթարական խոսքը կլինի իր ընկերոջ կարկամած շուրթերից ասված խոսքը` որպես դամբանական նրա անհայտ շիրիմի վրա…
Եվ գրել է այդ դամբանականը մեծն Չարենցը, իմանալով, տեղյակ լինելով անմարդկային չարչարանքներից դուրս կորզած ստի մասին.
Այս ամենի համար, — և քո եղերական
Տառապանքի համար, որ արդ կրկին
Վեհություն է խառնում քո անաղարտ երգին —
Ես քեզ պարզում եմ ձեռք եղբայրական…
Եվ ներբողում եմ քեզ ահա կրկին անեղծ
Իմ շրթերով, ինչպես օրեր առաջ,-
Երբ դեռ դու ա՛յր էիր մի անարատ,
Եվ ես ընկերն էի քո բանաստեղծ…
Նա հասկացել ու ներել է իր ընկերոջը, որը չդիմանալով անմարդկային ցավերին ու տանջանքներին ասել էր մի չասելիք, որը իր միակ ընկերոջ նկատմամբ թույլ էր տվել աններելի մի սխալ և, միով բանիվ, նրա մահվան դատավճիռի պատճառ դարձել:
Բայց Չարենցը ներել է նրան:
Կիսատ մնացած վեպերից ոչ մի ձեռագիր չմնաց սերունդներին, կերան, խժռեցին` «Աբովյանից», «Կարմրաքարից» ոչ մի պատառ հայ նորագույն գրականության դարասկզբի արձակի նոր բարձրության չափանիշներից:
Մեկ ու մեկ չէին պատժում մուղդուսիները, կտրում էին մեր կենաց ծառի արմատից, արմատով, «ցուցակներով», խումբ առ խումբ մտավորականություն` գրողներ, գիտնականներ, նկարիչներ` Բակունց, Թոթովենց, Խաչվանքյան և խարանով որպես իրենց ազգի դավաճանների` և նաև մարդկանց տանը, տեղին տիրանալու համար:
Եվ սեփական ժողովրդի հոշոտումը ընդամենը ստրկամիտ հաճոյության, ստորաքարշության, պնակալեզության, քծնանքի, միով բանիվ պաշտոնի, աթոռի համար` որպես վարձ դաժանության, վախկոտության:
Եվ համակում է հոգիդ ու էությունդ մի զարմանալի, ապշեցուցիչ տարակուսանք, թե ինչպես, գերմարդկային ինչ խորհրդով կարողացավ մի հոշոտված, գլխատված հասարակություն, ժողովուրդ կորցրածի փոխարեն արժանին գտնել, «պակասը» լրացնել, նորից ստեղծել: Այդ՝ նորից գտնելու, ստեղծելու, փոխարինելու հատկությունը երևի թե հավասարազոր է բնության ստեղծագործական ուժին, թթենու, ծիրանենու, խաղողի վազի նորից պտղավորվելու կարողությանը, գարնան զարթոնքի հետ միասին: Գուցե իսկապես, որ հայը պակաս չի ունենալու երախտավորների, գալու են ու լինելու են` ուշ-ուշ, բայց ճիշտ ժամանակին:
Վաթսուն երկու տարի է անցել այն օրից, երբ Ակսելը իր փորած փոսի հողաթմբին նստած` ծխել է իրեն բաշխած վերջին ծխախոտը, որը երկու մատով բռնելու տեղ չունենալով` մի չոր ծղոտ է կիսել ու ծխել վերջին դառնությունը, վերջին բաժակը դաժանության, որը բաժին էր մնացել իր անբավ գոհարեղեն հարստությունից, որ տարավ իր հետ և միթե անփոխարինելին կարելի է փոխարինել:
Սակայն մի մոռացեք, որ ժամանակին գալը մնում է օրակարգում, քո օրակարգում, ով ժողովուրդ:
Համբերություն քեզ, բարի երկունք, բայց ոչ ուշացած, ինչպես կասեր այսօր քո երախտավորներից ամենաջահելը` Պարույր Սևակը,:
Իսկ հետո, շատ հետո, Սերո Խանզադյանի հետ կշրջեմ Զանգեզուրում, այդ զարմանահրաշ հողում, և շփոթված ու շվարած կնայեմ դեմ դիմաց երկնքի կապույտը մխրճված ծերպերին, Երիշենի, Խնձորեսկի կամարակապ իշխանական դղյակների ավերակների դիմաց կամ Տաթևի բարձունքից կնայեմ Որոտանի անդնդախոր ձորը, Որոտանի խուլ որոտից սարսռած, կտեսնեմ ձորի կապույտ մշուշից ցցված երկու կարմրաշեկ ահռելի ծերպերի ծայրերին հանդիսավոր ու անթարթ իրար նայող արծիվների, որոնք ուր որ է պիտի բացեն հզոր թևերը` ճախրելու երկնքի կապույտ անհունում ու լուռ կմրմնջան շուրթերս.«Այ քեզ երկիր, այ քեզ բնություն, հրաշքի նման, հեքիաթային ու իրական միասին»:
Էլ որտեղ պիտի ծնվեր այն մարդը, որի արծվային թռիչքը թևաթափ պիտի լիներ՝ իր լայն թևերը դեռ նոր բացած: