Իսաբեկյան Է. – Միայն հարգանքով և պատկառանքով – թերթ, «Գրական թերթ», Ե., հ.12, 1-15.11.1998

      Մարդու համառությունը հզոր ուժ է: Սովորական, միջակ շնորհքի տեր մարդուն այդ ուժը կարող է դարձնել երևելի անձ, գործիչ, արվեստագետ, իսկ իսկապես տաղանդավոր մարդուն մի օր կարող է հասցնել և հանճարեղության:
     Մեր այս գրության «հերոսի» արարմունքի մեջ էլ նկատելի համառություն կա, քանի որ իր նպատակին հասնելու համար նա միջոցների մեջ խտրություն չի դնում, մանավանդ որ, երբ իր նպատակն էլ ակնհայտության չափ պարզունակ է և հասկանալի:
Հայտնի բան է, որ այսպես կոչված «չորրորդ իշխանության» ներկայացուցիչները սիրում են տեղի և անտեղի աղմուկ սարքել անգամ ոչ կասկածելի հարցի շուրջ՝ պարզապես ուշադրություն գրավելու նպատակով:
     Տարիներ առաջ, երբ դեռ գտնվում էինք «կոմունիզմի ճիրաններում», ժամանակի աշխույժ թերթերից մեկը՝ «Կոմսոմոլեցը» իր առաջին էջերում «սրբազան պատերազմ» սկսեց, և այն էլ ու՞մ դեմ…Ոչ ավելի, ոչ պակաս Ազգային պատկերասրահի՝ մեր ազգային սրբության, մեր կերպարվեստի ազգային գանձարանի դեմ՝ տպագրելով մի բախտախնդրի ակնարկը՝ դույզն անգամ չհետաքրքրվելով խնդրի բուն իսկությամբ և հեղինակի ով լինելով:
      Իսկ հեղինակը իրեն «այվազովսկիագետ» հռչակած, ազգությամբ հրեա ոմն Վագներն էր, որին Թեոդոսիայից վռնդել էին Այվազովսկու շուրջ կեղծարարություն անելու համար: Նա էլ եկել էր Հայաստան՝ նոր «առաքելությամբ»: Առաջին առարկան դարձավ Հայաստանի Ազգային պատկերասրահը, որի մասին էլ «Կոմսոմոլեց» թերթում տպագրեց մի քանի հոդվածներ՝ սահմռկեցուցիչ վերնագրերով, օրինակ, «Քարե կարկուտ պատկերասրահում», «Պատկերասրահը կործանման եզրին» և այլն:
Ինչպես պետք էր սպասել (վատ օրինակը վարակիչ է), «Կոմսոմոլեցին» հետևեցին ուրիշ թերթեր նույնպես, և աղմուկը պատկերասրահի շուրջ դարձավ «համամամուլային»: Ինչ- որ մի բան էլ իրենք գրած լինելու մտայնությամբ հոդվածներ սկսեցին գրել նաև տեղն ու տեղը ծնված, նորելուկ, անհայտ լրագրողները:
      Եվ հենց այստեղ էլ մենք պետք է խոսենք մեր «հերոսի»՝ «Թալան» հոդվածի հեղինակ Էմմա Բուդաղյանի մասին («Հայոց աշխարհ», 22.09.1998), որն էլ, լուրջ նկրտումներ ունենալով պատկերասրահի տնօրենի աթոռի ու պաշտոնի նկատմամբ, ակտիվորեն մասնակցեց այդ թոհուբոհին իր հնարածին հոդվածներով:
       Վագներ կոչեցյալի համար թեմայի նյութ էր դարձել պատկերասրահում երբեմն ուժեղ քամիների ժամանակ, կախովի առաստաղի սալիկների ճեղքերից թափվող գաջի մանրուքը, ինչն անմիջապես մաքրվում էր հսկիչների կողմից: Իր նպատակին հասնելու համար Վագներին անհրաժեշտ էր գաջի այդ մանր կտորները դարձնել քարեր, որ ընթերցողին համոզեր, թե պատկերասրահի նկարները գտնվում են քարե կարկուտի տակ:
      Դրանից զատ, բանից անտեղյակ մարդիկ իրենց հոդվածներում հայտարարեցին, թե պատկերասրահում բառացիորեն թալան է տեղի ունենում (այդպես է նաև քննելիք հոդվածի վերնագիրը), որ պատկերասրահում զբաղված են Այվազովսկու և այլ նկարիչների գործերի պատճենումով, որոնք կախվում են օրիգինալների փոխարեն, իսկ օրիգինալները վաճառվում են միլիոնների արժեքով: Դա տարիներ առաջ էր: Այդ ընթացքում չստեղծվեց պրոֆեսիոնալ մասնագետների՝ նկարիչների, ռեստավրատորների ոչ մի խումբ՝ ահավոր «կեղծիքը» պարզելու համար: Եվ ի՞նչ պետք է պարզեին, երբ նման բան տեղի չէր ունեցել: Ամեն ինչ հաշվի էր առնված կատարյալ միամիտ ու անգետ մարդկանց համար, որոնք, մամուլի խոսքը հալած յուղի տեղ դնելով, կարող էին գրվածին հավատալ, գուցե և հավատացին: Եթե ժամանակին ստեղծվեր մասնագետների նման մի հանձնաժողով, ապա պետք է ստուգվեր ո՛չ թե Շահեն Խաչատրյանի և ո՛չ էլ նրանից առաջ եղած տնօրենի՝ Ալեքսանդր Տեր-Գաբրիելյանի գործունեությունը, այլ ժողովրդական նկարիչ, պրոֆեսոր Էդուարդ Իսաբեկյանի, որը 19 տարի (1967-ից մինչև 1987-ը) տնօրինել էր պատկերասրահը: Տարօրինակ էր և զարմանալի, որ Իսաբեկյանին ոչ մի տեղ չկանչեցին «հարցաքննելու» ու պարզելու իրական վիճակը: Չէ՞ որ հենց Իսաբեկյանի գործունեության ժամանակ պետք է որ տեղի ունեցած լինեին այդ անօրինական թալանն ու կողոպուտը, եթե, իհարկե, նման բան երբևիցե տեղի էր ունեցել: Միամիտ, ոչ պրոֆեսիոնալ մարդիկ ամենևին էլ պարտավոր չէին իմանալու, որ լուրջ ստեղծագործությունների պատճենումը ամենևին էլ հեշտ գործ չէ, ինչպես կարող է թվալ:
      Հայաստանում այն ժամանակ մենք ունեինք պատճենող ընդամենը մեկ նկարիչ: Դա երջանկահիշատակ Արմեն Վարդանյանն էր, որն էլ ընդգրկված էր մեր պատկերասրահի գիտական խորհրդի կազմում և ռեստավրացիոն հանձնաժողովի նախագահի տեղակալն էր: Նա միակ մասնագետն էր մեզանում, որի խորհրդով էլ և հսկողությամբ իրականցվում էին որևէ ստեղծագործության վերականգնման աշխատանքները: Իսկական մասնագետ լինելով, նա մեզ, նաև պրոֆեսիոնալ նկարիչներիս, բացատրում էր, թե ինչ ահռելի դժվարություն է պատճենումը՝ պարզապես ճորտի համբերություն և ահռելի ժամանակ պահանջող աշխատանք: Նա պատմում էր, որ մի տարուց ավելի է տևել մերձբալթյան թանգարաններից մեկի    համար Ռեմբրանդի իր պատճենած մի դիմանկարի աշխատանքը: Միշտ ասում էր, որ եթե իրեն նորից առաջարկեն այդպիսի մի գործ անել, ապա ինքը կգերադասի հրացանի առաջ կանգնել, քան թե կստանձնի նման բան:
     Ահա այդպիսի զարհուրելի աշխատատար գործ է պատճենումը: Եվ որտեղից պետք է ճարվեին հրացանի դեմ կանգնելու պատրաստ մեծատաղանդ պատճենողներ, որպեսզի պատկերասրահի գլուխգործոցները կրկնօրինակվեին և տեղադրվեին հանված նկարների փոխարեն, թալանն էլ մնար աննկատ, այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ պիտի լիներ օրիգինալը հանձնել պատճենողին առնվազն վեց ամսից մինչև մեկ տարի ժամանակով:
     Այստեղ պարտքս եմ համարում տեղեկացնել ձեզ մի իսկական «գաղտնիքի» մասին:
    Եղավ մի ժամանակ, որ վարպետ Կոջոյանի մի քանի գրաֆիկական գործերը կինոյի, հեռուստատեսության նկարահանումների համար դարձան շատ մոդայիկ: Սակայն ամեն նոր նկարահանման համար անհրաժեշտ էր նկարը լուսավորել շատ ուժեղ լույսով, ինչը, ի վերջո, պատճառ կդառնար այդ նկարների աղավաղմանը: Բանն այն է, որ ջրաներկով և գուաշով նկարված նկարներն անգամ սովորական լույսից խամրում են ու մգանում: Պատկերասրահի ռեստավրատոր Վարդգես Բաղդասարյանին պատվիրեցինք նուրբ մանրանկարչական ձևերով կերտված «Սասունցի Դավիթ» էպոսի թերթի «Հայկական Հերոլդի» և «Պարսկուհին» աշխատանքների նմանակումը և նկարահանումների ժամանակ ցուցադրում էինք կրկնօրինակները: Այդպիսով փրկեցինք օրիգինալները փչանալուց:
     Հարգելի ընթերցող, այնպես որ՝ «Թալան» հոդվածում անհնարին, հնարածին, անբարո անհեթեություններ են գրվել պատկերասրահի մասին: Եվ այսօր էլ պատրաստ եմ կանգնելու ամեն տեսակ ատյանների առաջ, որպես պատկերսրահի 19 տարցա տնօրեն, քանի որ բոլոր «թալանները» իմ օրոք պետք է որ տեղի ունեցած լինեն: Այստեղ Շահեն Խաչատրյանը մեղք չունի:
    Ինչ վերաբերում է նորից լույս աշխարհ եկած, իր հոդվածների տակ «թանգարանագետ» ստորագրող Է.Բուդաղյանի «Թալան» վերնագրով «հուշերին», ապա դրանով թող հետաքրքրվեն այն օրգանները, որոնց նա ինքը դիմում է: Մեր կարծիքով նրա բոլոր հնարամտությունները աթոռապաշտության հողի վրա խանգարված մարդու երևակայության արդյունք են: Չի կարելի ժխտել, սակայն, որ Հայաստանում եղած բոլոր գեղարվեստաական թանգարաններում պահպանության և հաշվառման գործը, երկար ժամանակ զրկված լինելով հսկողությունից և ուշադրությունից, չի կարող բարվոք վիճակում լինել.իսկապես լուրջ մասնագիտական ուսումնասիրություն է հարկավոր իմանալու համար, վերջապես, թե մենք ինչ ունենք մեր թանգարաններում, և ինչ վիճակի մեջ են դրանք:
      Մեզ հայտնի չէ, թե ինչպիսի «գաղտնիքներ» է հայտնաբերել հարգարժան «թանգարանագետը» պատկերասրահում, ինչպիսի «կեղծ» Այվազովսկիներ են ձեռք բերվել «հսկայական» գումարներով, սակայն մի բան կարող եմ վստահ ասել, հատկապես Այվազովսկու գործերի 99.5 տոկոսը եղել է նվիրատվություն արտասահմանյան երկրներում ապրող մեր հայրենակիցներից: Թերևս նրանց մեջ լինեն անստորագիր գործեր, որոնք գուցե և Այվազովսկու վրձնին չեն պատկանում, որոնք մոտ լինելով Այվազովսու գործերին, ժամանակի ընթացքում վերագրված լինել Այվազովսկուն: Պատկերասրահում հնուց եղած գործերի մեջ էլ կային Այվազովսկու մի քանի անստորագիր գործեր, որոնք չէին ցուցադրվում պատկերասրահի գիտական խորհրդի անդամ Ռուբեն Դրամբյանի խորհրդով, այլ պահվում էին պահոցներում կամ ցուցադրվում մասնաճյուղերում, օրինակ, Էջմիածնի թանգարանում, որն այսօր, ցավոք, գոյություն չունի:
     Հարգարժան «թանգարանագետի» հոդվածը վերլուծելու մենք ոչ ժամանակ և ոչ էլ ցանկություն ունենք, քանի որ նրա բոլոր «կարծիքները» ընդամենը քրեական արժեք կարող են ունենալ: Այդ գործով պետք է զբաղվեն բոլորովին այլ մասնագիտության տեր մարդիկ: Լավ կլիներ, օրինակ, ճշտեին նման կարծիքի իսկությունը.«Ստուգման ընթացքում բացահայտվեց իրական պատկերը: Ի հայտ եկան այնպիսի գաղտնիքներ, որոնք հանձնաժողովին և քննչական մարմիններին ցնցակաթվածի մեջ գցեցին»: Այստեղ պետք է հարցնել, թե ուղեղի լուրջ վնասվածք ստացած մարդիկ արդյո՞ք բուժվեցին, ինչպե՞ս ազդեց այդ ցնցակաթվածը նախարարության համապատասխան բաժինների աշխատակիցների վրա, ինչու՞ նրանք էլ չցնցվեցին և ինչու՞ չարձագանքեցին Է.Բուդաղյանին՝ պարզելու այդ գաղտնիքները: Կամ հաջորդ հատվածը.«Գաղտնիք չէ, որ քննիչները մտադրված էին ձերբակալել պատկերասրահի վերականգնման բաժնի երկու աշխատողի, որոնք խոստովանել էին Մինասի երկու աշխատանքների կրկնօրինակման փաստերը»: Պետք է հարցնել հոդվածագրին, թե Մինասի ո՞ր գործերի մասին է խոսքը: Հայտնի է, որ պատկերասրահում կա Մինասի 3-4 աշխատանք: Եթե նրանք պատճենել են, պատճենները արդյո՞ք կախել են պատկերասրահում և բնօրինակներրը տարե՞լ են: Եթե՝ այո՞, դա հանցանք է: Եթե՝ ոչ, դա բոլորովին այլ բան է: Վերջին դեպքում դա պատկերասրահի խնդիրը չէ, այլ նրա ընտանիքի:
     Ի գիտություն անտեղյակ մարդկանց ասեմ, որ դասական նկարիչների հայտնի գործերի պատճենումը պարտադիր դասընթաց է գեղարվեստի ակադեմիաների, ինստիտուտների, անգամ ուսումնարանների ուսանողների համար: Նրանք այդ եղանակով են սովորում, դրա համար թվանշան են ստանում, այնպես որ՝ որևէ գործ պատճենելը ամենևին էլ քրեորեն հետապնդելի արարք չէ:
     Պատճենել են բոլոր դարերում, բոլոր դարաշրջաններում, պատճենել են ոչ միայն սովորողները, ուսանողները, որոնց հիմնական ուսուցումը տարվում է այդ եղանակով, այլև մեծ նկարիչները: Չլիներ Ռուբենսի արած պատճենը, մենք այսօր, օրինակ, գաղափար ու պատկերացում չէինք ունենա Լեոնարդո դա Վինչիի նշանավոր «Անգիարիի ճակատամարտը» գործի մասին:
     Վերադառնանք մեր հոդվածի սկզբին՝ համառության մասին ասածիս: Իսկապես համառությունը շատ մեծ արժանիք է մարդու համար՝ տարիներով, դարերով ստուգված: Համառությամբ են ձեռք բերվում ճշմարտությունները, շահում արդար պատերազմները, համառ աշխատանքով է ձեռք բերվում հարստություն, փառք: Բայց երբ մարդը համառում է ստի ու կեղծիքի մեջ, դա արդեն ուրիշ անուն ունի և կապվում է մարդու խղճի ու բարոյականության հետ: Եվ դրանք մարդու մեջ կարող են լինել, կարող են և չլինել:
     Իսկ առանց խղճի ու բարոյականության չի կարելի գրել ազգային հարստության, մասնավորապես ազգային պատկերասրահի մասին:
      Էմմա Բուդաղյանը իր նախկին ամբաստանությունների տակ ստորագրում էր «թանգարանագետ Է.Բուդաղյան», մի կոչում, որը երբեք չի եղել, երբևիցե գոյություն չի ունեցել և այսօր էլ չկա: Այդպես չէին ստորագրում անգամ Էրմիտաժի, Պուշկինի անվան, Տրետյակովյան պատկերասրահների տնօրենները, ինչպես նաև Հայաստանի Ազգային պատկերասրահի ստեղծողն ու երկարամյա տնօրենը՝ արվեստաբան, իսկական թանգարանագետ և իմ տնօրինության տարիներին թանգարանի գիտական խորհրդի անդամ Ռուբեն Դրամբյանը:
     Հայաստանի ազգային պատկերասրահը պատկանում է մեր ժողովդրի այն սրբությունների թվին, որոնց մասին գրավոր թե՛ բանավոր խոսքը երբեք չպիտի անցնի հարգանքի և պատկառանքի սահմանները:
     Իբրև թանգարանային աշխատանքի փորձ ունեցող մարդ, ես, երրորդ անգամ կրկնեմ խոսքս՝ հարգարժան «թանգարանագետին» խորհուրդ կտայի գոնե մի անգամ ունկնդրել իր խղճի ձայնին.միգուցե ունի՞…