30-ական թվերն էին և ես աշխատում էի «Պիոներ կանչ»-ի խմբագրությունում, որին աշխատակցում էին Երևանի մտավորականության ընտրանին` առանց խտրության.գրողներ, մանկավարժներ, բժիշկներ, գյուղատնտեսներ, երաժիշտներ: Ով չէր երևում, «բերման» էին ենթարկում… այդպես մենք «բերման» ենթարկեցինք Վահան Միրաքյանին, որ մեզ համար… պոեմ գրեր, ինչքան հիշում եմ` «Եղնիկի փերին»: Մեր մշտական հյուրերն էին Ստեփան Զորյանը, Զաբել Եսայանը, Թոթովենցը, Հրաչյա Աճառյանը, Ազատ Վշտունին, Մահարին, Մկրտիչ Արմենը, Ռոմանոս Մելիքյանը, Ազատ Մանուկյանը, Խնկո Ապերը, Լեո Կամսարը, Մարուքե Դուրգարյանը, եկավ նաև Մարտիրոս Սարյանը, որ մեզ համար նկարում էր «Առաջավոր պիոներների»: Գալիս էին ոչ միայն աշխատակցելու, այլ նաև զրուցելու, խորհուրդներ տալու և այլն: Մեր խմբագիրը Սերոբ Սարգսյանն էր, գիր ու արվեստի սիրահար և երևելի զրուցասեր մարդ, որը ավելի շատ խոսեցնում էր, քան խոսում: Էլ չասենք նրանց, որոնց բեղմնավոր սկիզբը դեռ այն ժամանակ ակնհայտ էր: Չեկավ Հակոբ Կոջոյանը` շատ էր զբաղված, և դրանում համոզվեցինք, երբ երեկոները Աբովյանում թրևելիս անցնում էինք նույն փողոցի վրա բացված նրա մի հարկանի հողաշեն տան մոտով, ամենաուշ ժամերին իր սեղանին խոնարհված, լուսամփոփի տակ աշխատելիս: Դիմացի պատին մեծ կտավ էր մոլբերտի վրա, պատերին էսքիզներ, գծանկարներ` դեմքեր ու ֆիգուրներ տարբեր դիրքերում, որոնք հետո տեսանք ցուցահանդեսում «Տաթևի ողբերգությունը» նկարում: Շատ էր զբաղված, երևի Չարենցի պատվերներն էր կատարում, որն այն ժամանակ հայպետհրատի գեղարվեստական գրականության բաժինն էր ղեկավարում: Ինչ ժամանակներ էին այդ 30-ական թվականները, որ Չարենցը հրատարակության բաժնի վարիչ կարող էր լիներ, իսկ Բակունցը «Խորհրդային Հայաստան» թերթի գյուղատնտեսության բաժնի ղեկավար.Տեր Աստված, հանճարների, տաղանդների մի այդպիսի բազմություն փոքրիկ, նախկին գավառական քաղաքում: Եվ իրար չէին խանգարում` աշխատում էին միայն:
Թամանյանը ժող.տունն էր կառուցում, Սպենդիարյանը կոնսերվատորիայում էր դասավանդում, Շիրվանզադեն իր «Կյանքի բովիցն» էր գրում, Թոթովենցը` «Կյանքը հին հռոմեական ճանապարհներին», Աճառյանը, Աբեղյանը առանձին-առանձին մի ամբողջ գիտական հաստատության գործ էին կատարում, Բակունցը վերջացնում էր «Սև ցելերի սերմնացանը» ժողովածուն, իսկ Հակոբ Կոջոյանը գիշերները կքած սեղանին արարում էր Չարենցի պատվերները: Միայն հեղինակները, որոնց գրքերը այն թվերին նկարազարդեց վարպետ Կոջոյանը, կարող է ապշեցնել մարդու իր դիապազոնի անսահմանությամբ` Ջոնաթան Սվիվտ, Սայաթ-Նովա, Այգեկցի, Իսահակյան, Չարենց, Բակունց, Զորյան, Պետրոս Դուրյան, Մկրտիչ Արմեն, Վշտունի, Գորկի… և զարմանալին այն էր, որ գրքի ձևավորման սովորական համարվող կոնպոնենտները` սուպեր շապիկը, կազմը, ֆորզացը, անվանաթերթը, գլխազարդը, գլխատառը` «լեզու առան» դարձան արվեստի լիահնչյուն արժեքներ, որոնք հիմա թանգարաններում ցուցադրվում են որպես հայկական գրաֆիկայի արվեստի դասական նմուշներ: Զարմանալին գրական այդ հսկայական նյութի ընկալումն ու արժեքավորումն էր, նկարչի մտավորականի խորաթափանցությունը, հեղինակի էությունը, «պեղելու» կարողությունը… ժամանակը չէր հերիքում վարպետին: Հայպետհրատի տպագրական սահմանափակ հնարավորությունները չխանգարեցին, որ մարգարտաշարով մեկը մյուսին հաջորդեն միութենական եվրոպական բարձր ճաշակի գրքային ձևավրումներ, որ այսլօր էլ մնում են անգերազանցելի: Այդ գիրք կոթողների մեջ զմրուխտին էր տալիս Իսահակյանի գոհարեղեն լիրիկայի երազային անուրջները, մեկ Չարենցի «Գիրք ճանապարհի» եգիպտական-ասորական փոքրացրած որմնանկարներ հիշեցնող լակոնիկ փիլիսոփայական էջերը, մեկ էլ Բակունցյան լեռնաշխարհի խորհրդավոր,իրականի ու իդեալականի սահմաններ չունեցող աշխարհը, լեռների, մարդկանց ու արծիվների դարավոր ինքնազննումը` կապույտ թախիծով ջենարակված աշխարհի խորը ճանաչումը` ազգագրական մանրուքներից մինչև թևավոր ռոմանտիկա: Ցավոք, այդ գործերը մենք միայն գրքում տեսանք և մի ցուցահանդեսում ընդամենը: Վարպետ Կոջոյանը բառիս ճշմարիտ առումով նոր խոսք ասող էր արվեստի մեջ- այսօրվա գործածական (հարկի-անհարկի) լեզվով ասած նորարար: Երբ նա ստեղծեց իր «Սասունցի Դավիթը», պարզ դարձավ, որ միայն իր հետ ապրող նկարիչների մեջ, որոնց մենք այսօր հպարտությամբ «հայ դասականներ» ենք հորջոջում — նրան հաջողվեց հասնել մեր էպոսի անհասանելի բարձրությանը: Եթե հիշենք նաև այն անցած ցուցահանդեսը, որ նվիրված էր էպոսի տոնակատարության 1000-ամյակին, որտեղ բազմաթիվ գործերից ոչ մեկը չմնաց որպես թանգարանային արժեք:
Բավական էր, որ վարպետը ձեռքը վերցներ փորագրության տախտակը, որ տոհմական ոսկերիչ «ուստա Կարապետի» արժանավոր աշակերտը հիշեր հոր խստաբարո պահանջները, խնամքով ու ակնածանքով, զգուշությամբ վերաբերվեր վստահված գործին: Եվ ստեղծվեցին` «Հունձը», «Կարմիրների մուտքը Կարճեվան», «Ձորագյուղը»- և հիմք դրվեց սովետահայ կերպարվեստում հաստոցային գրաֆիկայի արվեստին: Սկիզբ դրվեց գրքի նկարազարդման կոջոյանական դպրոցին: Ոչ ոք մեր կերպարվեստում իր արմատներով այնպես խորը մխրճված չէր հայ միջնադարյան որմնանկարչության և մանրանկարչության ակունքների մեջ, ինչպես մեծ Վարպետը: Կոջոյանն էր, որ մի ներքին կռահումով կարողացավ ժամանակների կորուստը նորից օրգանական շարունակություն դարձնել, նոր իմաստ ու արժեք տալ ընդհատված ավանդույթներին:
Վարպետի հետ ես ուշ ծանոթացա, Թբիլիսիի ակադեմիան վերջացնելուց հետո, 1942թվին հանրապետական ցուցահանդեսի ժամանակ: Տղաները ինձ ասեցին, որ իմ «Տանյա» նկարը դուր է եկել Կոջոյանին, որը պատանեկան տարիներիս կուռքն էր եղել: Ծանոթացանք, և ես լսեցի զարմանալի հաճոյախոսություններ: Բայց ավելի զարմանալին այն էր, որ ուզեց այդ նկարը իր արվեստանոցում կախել-եթե դեմ չեմ: Դեմ չեմ… ոտքերս ամպերի մեջ էին, և նկարը ցուցահանդեսից հետո տարա իր մոտ: Հարց ու փորձից իմացավ, որ արվեստանոց չունեմ և հույս էլ չունեմ ունենալու: Ինքը, որ երկու յուղաներկ մեծ նկարներ էր սկսել արվեստանոցի մի անկյունում, թևիցս բռնեց և տարավ կանգնեցրեց մյուս անկյունում, ասաց.«Ահա այստեղ էլ դու կաշխատես վաղվանից» … Ասում են բախտ չկա, պոզերով հո չէր լինելու: Չթողեցի խոսքը սառեր և առավոտյան վարպետի հետ իր մեծ, լուսավոր արվեստանոցում էինք: Զարմանալի քչախոս էր — համարյա թե չէր խոսում, և ես էլ ստիպված դարձել էի չխոսկան: Ժեստերով էինք իրար հետ խոսում, երբ կանգնում էր վրձինը ձեռքը կողքիս, դա նշանակում էր, որ պիտի նայենք` ինչ է արել, և ես անխոս բութս էի վեր ցցում, որ նշանակում էր` լավ կտոր է նկարել.իսկ երբ ինքն էր մոտենում, գլխով էր անում, որ նշանակում էր` կարելի էր նույն ոգով շարունակել: Բայց լինում էին արտակարգ օրեր:
Պատահում էր, որ վարպետի ծանոթներից Գառնուց բերում էին ընտիր տնական գինի, պարզ, շատ հասարակ սեղան էր բացվում արվեստանոցում` խաշած կարտոֆիլ, սոխ և շատ քիչ հաց… Ախ, այդ հացը… պատերազմ էր, վարպետն էլ տալոններով էր բավարարվում: Այդպիսի օրերին խոսում էր, կատակում և պատմում զարմանալի պատմություններ — շրջում էինք աշխարհի այնպիսի երկրներում, որտեղ, հետո իմացա… գուցե և չէր էլ եղել: Այդպիսի օրերից մի օր ինձ պարզեց ձեռքի ափը և ասաց. «Տեսնում ես այս գիծը, որ սկսում է ափիս ծայրից ծայր»… Տեսա և իսկապես մի խորը ակոս էր: «Սա, հանճարի գիծն է»: Ես բնազդորեն ափս բացեցի և տեսա, որ ինձ մոտ այդ գիծը ինչ-որ շեղումներ ունի, և… տխրեցի: Մխիթարեց, մի լիքը բաժակ լցնելով: Հիմա, երբ այդ տերմինները բավականին կասկածելի են դարձել, սակայն կասկածելի չէր վարպետի այնքան հրաշալիքներ կերտած, խորը ակոսված աջը: Մեզ` բախտավորներիս հետ էր ապրում մի անզուգական մեծ Վարպետ, Ախլցխացի ուստա Կարապետի որդին` մեծն Կոջոյանը:Նկարիչի, մտածողի, իսկական մտավորականի ու վարպետության մարմնացում էր Վարպետ Կոջոյանը` ամենաազգայինը հայ նկարիչներից: