Նրա աշխատասենյակի դռանը փակցված թղթի կտորի վրա իր ձեռքով գրված էր՝ «Առանց գործի ներս չմտնել»: Դա, իհարկե, «Խորհրդայինի» աշխատողների համար չէր գրված.մե՛զ էր վերաբերում՝ «Պիոներ կանչի» և «Ավանգարդի» պատանի աշխատողներիս, նրան անմնացորդ սիրահարվածներիս, որ հարկի-անհարկի գլուխներս ներս չխոթենք դռան արանքից՝ իրեն տեսնելու համար:
Դրանով չէր վերջանում մեր աներեսությունը.քաջ գիտեինք, որ օրվա երկրորդ կեսին, ժամը 3-ին մոտ, Աբովյանի մայթով պիտի իջնի դեպի «Սևան» հյուրանոց՝ իրեն հատկացված աշխատասենյակում գրելու: Եվ արդեն «բուլվարի» մոտ դարան մտած սպասում էինք, որ … բարևենք: Եվ գալիս էր մեր կիսաստվածը, մի գլուխ բոլորիցս բարձր, կապույտ կամ սպիտակ «կոսովորոտկան» հագին, հյուսված, ծոպերիով գոտին անփութորեն կապած, թևի տակ անբաժան մի գիրք՝ տետրկաը մեջը:
Իջնում էր դանդաղ, մտազբաղ ու հանդիսավոր, հայացքը Բուդդայի պես՝ անորոշ հեռուները հառած, իսկ իմ աչքերը լուսապսակ էլ էին տեսնում նրա գլխի շուրջը և, իրար հրելով, խանգարելով առաջ էինք գալիս ու բարևում…Հետո, նորից ու նորից պտույտ էինք գոործում, մինչև նկատեր, և գլխի էր ընկնում, որ ընդամենը նույն աներեսներն էինք: Ժպտում էր կապու՜յտ-կապույտ աչքերի ծով բարությամբ, գլուխը տարուբերում, որ կնշանակեր երևի՝ տեսա՛, նկատեցի՛, դե, փախեք ձեր գործին…Հետո վիճում էինք, ամեն մեկս իրեն վերագրելով նրա հայացքը, ժպիտը: Հմայիչ բնավորություններ լինում են հազվադեպ, բայց լինում են, և դրանք մարդկային հոգու ամենաշքեղ գանձերից են թերևս, և դրանով էլ, երևի, քնից զրկում են շատերին:
Կես դարից ավելի է անցել տպավորությանս վրայից, բայց նրա հմայքը, անջնջելի դաջվել է հոգուս և սրտիս վրա: Այդ ժամանակ մենք արդեն կարդացել էինք նրա «Մթնաձորը», «Սև ցելերի սերմնացանը» և այն ամենը, ինչ տպագրված էր թերթերում ու ամսագրերում: Նրա հմայքը մեր մեջ լցվել էր առաջին հերթին իր գրվածքներից, իսկ մնացածը հրաշալի լեգենդ էր, հասկանալի, բայց և անբացատրելի: Ուրիշ հնարավորություն էլ կար նրան ոչ միայն տեսնելու, այլև հետը մի անկյունում նստելու.ուրբաթ օրերին «Խորհրդայինի» խմբագրությունը քննարկում էր տպված կամ տպվելիք կարևոր նյութերը, և մեզ՝ «Պիոներ կանչի» և «Ավանգարդի» պատանի աշխատողներիս էլ մարդատեղ էին դնում ու հրավիրում: Եվ լսում էինք նրա կատակով արված դիտողությունները, որից լուռ փշաքաղվում էր նա, ում վերաբերում էին, և զարմանալի ելույթները, որ ամեն անգամ ցնցում, ապշեցնում էին ոչ միայն մեզ՝ պատանիներիս: Ի՜նչ ընդգրկումներ, հարցերի, պրոբլեմներ ինչպիսի՜ բազմառատություն ու խորություն՝ պատմության, գրականության, ձիաբուծության, որդան կարմիր, վարդի յուղ, մանրանկարչություն, խոտաբույսեր…Հիշում եմ, երբ մի անգամ խոսեց Հայաստանում ձիաբուծությունը վերականգնելու մասին, և մենք, միամիտներս, իմացանք, որ եղել են Ղարաբաղի ոսկեգույն ցեղի նժույգներ, որ արտահանվել են հազարներով, որ պարսկական բանակի բաժինը, միայն, եղել է 25.000 մտրուկ, որ Ղարաբաղի նժույգից է սերվել հանրահայտ արաբական նժույգը, և որ դեռ Զանգեզուրի հեռավոր գյուղերում հատուկենտ մնացել են դրանք և հարկավոր է գոնե եղածը փրկել կորստից: Մի ժամվա պատմական դասընթաց՝ թվերով, փաստերով: Առաջարկվեց Կոտայքի «Ձագ» կոչվող ցեղաբուծական ֆերմայում ստեղծել ձիաբուծություն, որը, կարծեմ, ստեղծվեց.դա 1932-33 թթ էր: Հետո միայն հասկացա, որ մեզ պարզապես բախտավոր երջանկություն էր վիճակվել.կարող էինք բացել օրվա թերթերը, ամսագրերը և, դեռ տպագրական ներկի հոտը վրան կարդալ Չարենցի հերթական «ստիխը», Բակունցի, Թոթովենցի, Մահարու պատմվածքը, ակնարկը, ֆելիետոնը, ինչպես այսօրվա պատանի ընթերցողներն են բացում թերթը և հանդիպում սիրած անունների:
Այն ժամանակ դեռ առատ չէին առանձին գրքերը, մանավանդ ժողովածուները: Բայց հայտնի բան է նաև, որ ինչքան մեծ է լինում գրողի, նկարչի հմայքը, համբավը, նույնքան էլ մեծ է լինում հակազդեցությունը: Զարմանալի և զայրացուցիչ էին Բակունցի շուրջը ծավալվող անվերջանալի վեճերը, որ երբեմն հասնում էին պարզապես անհեթեթության, եթե չասենք՝ թշնամանքի. և դա արվում էր «քննադատության» անվան տակ, ոչ ավել ոչ պակաս՝ գրականության «գաղափարական անաղարտության համար», երբ գրական միջակությունը և խոտանը ազատ բարգավաճում էին: Իսկ ժամանակը, պատմությունը, որ միակ անսխալ վիրահատողն ու դատավորն է, որ մեր ժամանակակից արձակում Բակունցի բարձր արվեստի ոսկերչական հղկված ձևերն են հատկապես գործածական դարձել, չնայած այն բանին, որ այսօր էլ կարիք է լինում վնասազերծելու «մարքսիզմի չստեր հագած ֆիլիստերների», աղանդավորների, որոնց քննադատական մոլուցքը զարմանալիորեն ուղղված է լինում շնորհք ու տաղանդ ունեցողների հասցեին: Արվեստագետի, հատկապես գրողի համար կա մի ճշմարտություն.դա բաց աչքերով ճշմարտությունը տեսնելու խիզախությունն է: Բակունցը չէր փակում աչքերը դարավոր խավարում խարխափող Մթնաձորում հայ մարդու տառապանքով սկսվող նոր կյանքի առաջ, և առաջին անգամ գրականության կենդանի հերոսներ դարձրեց հնձվորներին, այգեպաններին, սերմնացաններին, բրուտներին, փոստատարներին, հովիվներին: Դա՛ էր ճշմարիտ հայրենասիրությունը:
Բակունցի ստեղծագործությունների ծով հանրագիտարանից ես ինձ համար առանձնացրել եմ երեք հրաշալիք: Առաջինը հայրենասիրությունն է, որի մասին նա դեկլարացիա չունի թողած, բայց որով նա կարող է ամենատարբեր հոգու տեր հայի մեջ հունդ գցել և արմատավորել սերը դեպի իր խանձված, քարքարոտ երկիրը, իսկ հայրենասերին դարձնել անձնվեր ասպետ, բայց առանց ցուցամոլության:
1941թ, երբ նոր էի վերջացրել ուսումս, առաջին անգամ այցելեցի Բակունցի հայրենիքը՝ Զանգեզուր: Տեսա Կյորեսը, հին Կյորեսը, Խնձորեսկը, որն այն ժամանակ դեռ իր հազար տարվա տեղում էր՝ ձորում:
Առավոտը շատ վաղ էր և Խնձորեսկը կապույտ մշումի մեջ էր, ոչ մի տուն չէր երևում, ձորից միայն ծերպերի ծայրերն էին ցցված՝ հայտնի ու անհայտ կենդանիների տեսքով: Հետո կատարվեց հրաշքը.արևը դուրս եկավ, և մշուշը ահռելի կապույտ վիշապի նման սկսեց գալարվել ու քաշվել գյուղից: Աչքերիս չէի հավատում, չէի հավատում, որ հեքիաթ չէ տեսածս: Դե, ինչպե՜ս չսիրես այդպիսի երկիրը: Ո՞վ կարող է Երևանի 9-րդ հարկում թառած հասկանալ, թե ի՜նչ է Զանգեզուրը, ի՜նչ էին հասկանում այն ժամանակ՝ Բակունցի օրոք, Երևանում նստած և նրան հին, հետամնաց գյուղը իդեալականացնող «գյուղագիր» հայտարարողները:
Տարիներ հետո ես նրան նկարեցի հենց Խնձորեսկի համայնապատկերի վրա, ձեռքերը գրպաններում, տխուր կանգնած, ոսկեծամ գլուխը կապույտ մշումի մեջ: Հոգու պա՞րտք էր: Ոչ՛: Իմ պարտքն այնքան անհաշիվ է, որ դժվար թե հատուցվի:
Մյուսը Բակունցի գրական ոճի նկարչականությունն է, գեղանկարչությունը, որը մեր այսօրվա արձակին էլ և միշտ էլ բնորոշ է եղել: Նկարիչ է իր ստեղծագործությունների կոմպոզիցիոն կառուցվածքի կոնստրուկտիվ հստակությամբ և խստությամբ: Բնանկարիչ՝ իմպրեսիոնիստի անխառն, զրնգուն գույների ներկապնակով, Կլոդ Մոնեի, Պիսարոյի թրթռուն գույների կոլորիտով: Հիշենք Լառ Մարգարին.«Երբ բաձրացնում է բահը, արևը լուսավորում է բահը և թվում է, թե ջրվորի ուսին բռնկված ջահ է…»: Անահամար են նման պատկերները: Իսկ դիմանկարում ռեալիստ է, ռեալիզմի խորը, հոգեկան, ֆակտուրային հզոր դրսևորումներով, որ միայն ճշմարիտ ռեալիստ նկարչին է հասկանալի:
«Կյորեսի» դիմանկարների պատկերահանդեսը ես մտովին համեմատում եմ Հակոբ Հովնաթանյանի թիֆլիսյան դիմանկարաշարի հետ, որտեղ նույպես պատմական մի ամբողջ կոնկրետ հասարակություն է՝ սկսած գեներալներից մինչև ամենաստորին չինը, պատվարժան մոքալաքներն ու տիկնայնք, ներկա է անգամ Կաթողիկոսն ամենայն հայոց:
Առանց մազաչափ կասկած ունենալու նրանց մեծ արժանիքների հանդեպ, կարելի է ասել, սակայն, որ Հովնաթանյանը շատ օբյեկտիվ է, բարեսիրտ, յուրատեսակ ռոմանտիկ: Գուցե ավելի մոտ է իր մեծ հայրենակցին՝ Ստեփան Աղաջանյանին, եթե վերցնենք նրա հոր՝ դարգի (դերձակ) Մելիքսեթին, որը հսկայական բութը խրած արծաթե քյամարի արանքը, կանգնած է խոժոռ, դիտողից չթաքցնելով իր արհամարհանքը:
Սակայն առանց երկմտելու «Կյորեսը», իր նկարչական մտածելակերպով, կարելի է համեմատել Գյուստավ Կուրբեի «Թաղումը Օրանանում» մեծ կտավի հետ, ուր նկարիչը, թաղման պատրվակով, մի տեղ է հավաքել իր ծննդավայրի ողջ հասարակությունը, չմոռանալով շանն անգամ, որի մասին կյորեսցի Խոջա Մկրտիչը երևի կասեր.«Փառքդ շատ, աստված…սա էլ կասի, որ շուն է, շան ազգից…»:
Եվ վերջապես, Բակունցի հումորը: Պարզ, հասարակ, «չհնարած», այնքան նուրբ է, մարդկային, լացի միջից, դառն, սիրելով, ափսոսալով: Այդպիսի հումորը բնավորության հետ է լինում, ինչպես լինում են բարի նախանձ, համեստ կամ աներես մարդիկ: Նա ոչ Պարոնյան էր, ոչ՛ էլ Սունդուկյան կամ Շչեդրին: Թերևս համեմատվի միայն չեխովյան, չապլինյան սրտացավ հումորի հետ: Չէ՞ որ կան բնականից նաև ուրախ, կատակասեր մարդիկ, որոնք համ ու հոտ են մտցնում մեր առօրյա տխրության մեջ: Ես այդ դառը, սրտացավ հումորը տեսնում եմ անգամ նրա «ամենազոր», «պրատակոլային» պատմվածքի՝ «Տիգրանուհու» մեջ, «Երազահանի» մյուս էջերում գրված մորեղբոր օրագրում.«Տիգրանուհին մահացավ, առանց կարծիքի, տեղոց-տեղ, լավ թաղեցինք.եղավ ծախսը ութ մանեթ փողով…»: «Լավ թաղեցինք». ոչ զայրույթդ է գալիս, ոչ բարկությունը, տխուր զավեշտ է այդ դաժան թվաբանությունը, տխուր ժպիտ՝ արցունքների միջից:
Ուրիշ բան է «Կյորեսը», ծայրեիծայր «բթած» զավեշտով ու հումորով՝ «ալանի չրի նման» կամ խորիզով գաթայի, որտեղ ոչ մի տողը չես անցնում առանց ծիծաղի, որտեղ շներն անգամ հաչում են իրենց տերերի՝ «բեյերի» արժանապատվության չափով ու ինտոնացիայով:
Դրանով է ինձ համար նաև անսահման սիրելի Վիլյամ Սարոյանը, մեր «բարի հսկան», որի 70 տարին տոնեցին Բակունցի ջրվորների, այգեպանների, հովիվների որդիները, որոնք հիմա տոնում են Բակունցի ծննդյան 80 տարին: Եվ չէ՞ որ ինքն էլ կարող էր ներկա լինել իր մեծարման տոնին…
Ժամանակը ոչնչով չփոխարինվող արժեք է, և կորածը՝ կորած… Մեզ չմնաց այն, ինչին արդեն հասու էր Բակունցի հզոր տաղանդը, բայց քանի դեռ մեր լեռնաշխարհում կան այգեպաններ, հովիվներ, ջրվորներ, բրուտներ, Բակունցը կապրի նրանց հետ:
Իսկ այգեպաներ միշտ կլինեն:
Իսաբեկյան Է. – Իսկ այգեպաններ միշտ կլինեն – թերթ, «Գրական թերթ», Ե., 06.07.1979
Posted on Սպտ 25, 2015 in Uncategorized