Ավագյան Խ. — Նկարչի հետ արվեստանոցում — ամս., «Սովետական արվեստ», Ե., հ.7, 1973

      Բավական ընդարձակ արվեստանոցը նեղ է թվում. հարյուրավոր կտավները, էտյուդները, էսքիզները՝ պատերին, պատերի տակ, հատակին, նկարչական պարագաները, ներկատուփերն ու նկարակալները բռնել են գրեթե ողջ տարածքը: Բայց մի տեսակ լայնություն է բուրում այդ ամենից. կյանքով, խինդով լի կանայք, կրքոտ երևակայությամբ ստեղծված բնապատկերներ և թեմատիկ-կոմպոզիցիոն կտավներ, ահել ու ջահել դեմքեր՝ ժպտուն, երազկոտ, տխուր: Կյանքի բեկորներ, տպավորություններ, մտորումներ…
      Մեջտեղում «Հոր պորտրեն» է: Դեռ չի ավարտել, բայց արդեն պարզ է ինչն ու ինչպեսը: Կարծես ճամփորդ է՝ հեռուներից եկած և հեռուն գնացող: Կանգնել է մի պահ այս նոր քաղաքում, նայում է նրան զարմացած ու մի քիչ մտահոգ:
       Կյանքին հենց այդպես էլ նայում է ինքը՝ Էդուարդ Իսաբեկյանը: Նրա նկարչական ուղին մեր կերպարվեստի անցած ճանապարհն է՝ 30-40 տարվա ընդգրկումով՝ բարդ կորագծերով ու անցումներով, որոնումներով, կորուստներով ու նվաճումներով:
      -Ես միջին սերնդից եմ,-ասում է նա: — Բայց դա բնավ էլ ոսկե միջինը չէ: Դժվար ապրեցինք: Դժվար ոչ թե, կամ ոչ այնքան, կենսական դժվարություններով, այլ արվեստում մեծ, իսկական ճանապարհ փնտրելու տառապանքով: Եվ դա երևի մեր երջանկությունն էր… Այո՛, իհարկե երջանկությունը: Հավատում էինք: Եվ հավատալով՝ կռվում էինք բարու, լավի, գալիք հաղթանակի համար, ստեղծագործում անմնացորդ եռանդով ու նվիրումով: Սա՛ էր մեր երջանկությունը… Հայ կերպարվեստի նոր՝ սովետական որակն էր փնտրվում ու հաստատվում, նոր կյանքը, նոր մարդիկ էին խուժում արվեստ:
      Իսկ այդ կյանքն ու մարդիկ պահանջում էին նոր մոտեցում, նոր հայացք: 20-30-ականներին սկսվածը պիտի շարունակվեր հետզհետե բարդացող հանգամանքներում, պատերազմի թոհուբոհում, վերականգնման ու զարգացման լարված իրավիճակում:
      Եվ ամենևին էլ ոչ պատահաբար թեմատիկ պատկերը իմ սերնդի շատ նկարիչների բուն նախասիրությունը դարձավ…
        Իսաբեկյանն ինքն էլ այդ տիպի գործերով է սկսել և դրանցով է, առավելապես, ասել իր խոսքը մեր կերպարվեստում: Հարցնում ենք.
      -Ի՞նչ կասեք կերպարվեստում այդ ժանրի տեղի ու նշանակության մասին:
      -Թեմատիկ-կոմպոզիցիոն պատկերում խաչաձևվում են, սինթեզվում կերպարվեստի բոլոր ժանրերը: Դա նկարչության սիմֆոնիզմն է…
Այդ է վկայում թե՛ անցյալի և թե՛ ողջ նորագույն նկարչությունը: Պիկասոն, այնուամենայնիվ, Պիկասո չէր լինի, եթե իր «Գերնիկան» չնկարեր: Չէ որ դա արվեստի նրա հասկացության լավագույն դրսևորումն է, նկարիչ-քաղաքացու բարձրագույն խոսքը. ժամանակը «խտացնել» մի նկարի մեջ, որը, միով բանիվ, պիտի անվանես՝ կոմպոզիցիա, սիմֆոնիա կամ, ինչպես հիմա է հորջորջվում, «ֆիգուրատիվ» նկար…
       -Ուրեմն, բանը չի հանգում սոսկ ժանրի բարդությանը և նկարչի վարպետության աստիճանին:
       -Ոչ: Դա, անշուշտ, նաև խառնվածքի, աշխարհընկալման հարց է: Նկարիչը, իհարկե, կարող է կատարյալ վարպետությամբ ու մեծ արվեստով ստեղծել, ասենք, բնապատկեր, նատյուրմորտ և այլն: Բայց, ի վերջո, մեր գործի պսակը, «առաստաղը» թեմատիկ պատկերն է: Խոսքը նշանակալի, կատարելության հասցված կտավի մասին է և ոչ թե այդ ժանրի պիտակով ներկայացվող պատահական գործի…
       Իհարկե, չես կարող և պետք էլ չէ ստիպել նկարչին, որ նա այսինչ կամ այնինչ ժանրով ստեղծագործի: Ի դեպ, մեզ մոտ երբեմն հենց այդպես է արվում. կանչում են նկարչին ու պատվիրում թեմատիկ գործ, այն դեպքում, երբ նա, ասենք, կարող է ստեղծել մի հիանալի դիմանկար, որ իր նախասիրությունն է:
      Ինչ խոսք, չի կարելի նվաստացնող հանգամանք նկատել նկարչի այս ու այն նախասիրությունը, թեև կերպարվեստի զարգացման ընթացքի օբյեկտիվ օրինաչափությամբ վերջիվերջո թեմատիկ պատկերն է ժամանակի ու կյանքի հանրագումարն անում, դրանց մասին առավել տպավորիչ ու մնայուն խոսք ասում, սերունդների առաջ բացում այդ կյանքի ու ժամանակի բարդությունը, խորքը:
       Տաղանդով, վարպետությամբ իրենց ժամանակակիցներին չզիջող այնպիսի նկարիչներ, ինչպես Աղաջանյանն ու Առաքելյանը թեմատիկ-կոմպոզիցիայի մարզում փորձեր արել են: Բայց Աղաջանյանը անզուգական դիմանկարիչ էր, իսկ Առաքելյանը՝ բնածին կոլորիստ-բնանկարիչ, և մենք երախտագիտությամբ ենք հիշում նրանց գործն ու կյանքը:
Իսկ նրանց կողքին ստեղծագործում էր Կոջոյանը, որն իր ամբողջ էությամբ ու խառնվածքով կոմպոզիտոր էր, զարմանալի երևակայության տեր մարդ, որի ստորագրությունն անգամ անհնար է անջատել իր ստեղծած կոմպոզիցիայից:
       Սիրածս նկարիչն էր նա, և մի անբացատրելի ներքին մղումով էի տարված նրանով, երբ դեռ 15 տարեկան պատանի էի, նկարչական տեխնիկումի աշակերտ, հիշում եմ, թե ինչպես էի ցնցված, երբ նա ցուցադրեց «Կոմունիստների գնդակահարությունը Տաթևում»… Այդպիսի երջանիկ պահեր հաճախ չեն լինում նկարչի կյանքում. ինձ համար դա ճակատագրական եղավ, ու երևի, այդ օրվանից սկսվեց գողգոթան… Իմ համոզմամբ «Տաթևից» է սկիզբ առնում մեր նորագույն նկարչության սիմֆոնիզմը…
       —Իսկ Սարյա՞նը:
       -Սարյանը առանձնահատուկ երևույթ է…
Շատերը հակված են նրա վաղ գործերի մեջ տեսնել նկարչի մեծությունը: Դա սահմանափակ, միակողմանի տպավորություն է: Սարյանի վաղ շրջանը ընդհանուր առմամբ փնտրումների փուլ էր, «արևելքի բանալին» գտնելու տվայտանքների շրջան: Նա դեռ Հայաստան լեռնաշխարհը չէր տեսել: «Բանալին» հենց Հայաստանը տվեց Սարյանին, իսկ նրա ձեռքում դա դարձավ մոգական… Այդ բանալիով նա ստեղծեց Հայաստանի համայնապատկերը. խանձված, արևավառ լեռներն ու մարդիկ, զմրուխտե երկինքն ու նրա մեջ մխրճված քարեղեն վանքերը՝ Սարյանի Հայաստանը: Ըստ երևույթին արվեստի ընդհանրացման ուժը միշտ չէ, որ ժանրի սահմաններ է ճանաչում: Բայց դրա համար հանճարեղ ձեռք պիտի ունենալ: Սարյա՜նը…
       Զրույցը վերստին դառնում է նկարչի անցած ուղու, նրա ստեղծագործական արտադրանքի շուրջ:
       -Ես շատ եմ նկարել…Պատերազմի դաժան տարիներին վրձինը իմ ձեռքից չէր պոկվում: Ամեն երեք ամիսը մեկ ցուցահանդես էինք բացում: Հենց այդ տարիներին ես ստեղծեցի իմ «Կռիվ քաղաքի համար», «Կարմիրները գյուղում», «14 թիվ», «Տանյան» պատկերները: Վերջինս ինձ համար թանկ է նաև նրանով, որ հերոս աղջկա կերպավորումով իմ ստեղծագործության մեջ սաղմնավորվեց մի շատ նվիրական թեմա՝ ժողովրդի անպարտելիության գաղափարը:
      Վերը նշված հավատով ու նվիրումով էի ես ջանում յուրացնել, արտահայտել այդ գաղափարը: Դրա մի դրսևորումն էլ «Դավիթ Բեկ» կտավն էր՝ ինձ համակած միտքը պատմական դիտանկյունով պատկերելու մի փորձ…
      Ժողովրդի ճակատագիրը, նրա ազատագրական հեղափոխական ընդվզումները, պայքարի հերոսական դրվագները, իրոք, կազմում են Իսաբեկյանի ստեղծագործական մղումների ու հետաքրքրությունների առանցքը:
       Վերստին դիտում ենք նրա «Պատասխան Հազկերտին» պատկերը:
Մի բուռ ժողովուրդը չի վախենում ահեղ թշնամուց. արժանապատվությամբ ու անզիջում, ահա, նամակ են առաքում Հազկերտին՝ հավաստելով, որ ժողովրդի ոգին անպարտ է ու անսասան: Ակամա մտաբերում ես Վիետնամի ժողովրդի օրինակը. պատմությունը կրկնվում է…
       -Ինձ համար,-ասում է Իսաբեկյանը,-պատմությունը այսօրվա օրն է: Ու երբ դիմում եմ նրան՝ անպայման արդիական մի գաղափար արտահայտելու, մի ճշմարտություն հավաստելու մտադրություն ունեմ: Այլ կերպ ասած, դա ոչ թե փախուստ է մեր ժամանակից, արդիականությունից, այլ անդրադարձ մոտեցում նրան:
      Բայց դա իլյուստրացիա չէ պատմությամբ: Չգիտեմ որքանով է դա ինձ հաջողվում, բայց ես միշտ էլ ձգտում եմ պատմական թեմայի, սյուժեի մեջ օրգանապես գտնել-պատկերել այսօրվա իմաստը, ինձ համակած զգացմունքը, խոհը:
      «Պատանի Դավիթը», օրինակ, իմ երազած երիտասարդի կերպարն է՝ իր պայծառ մտքով, խիզախ հոգով, ազնիվ ու խրոխտ կերպարանքով: Կուզենայի, որ նրա պես Մարութա սար նետվեին, նրա պես հայրենի հողն ու ջուրը սիրեին ու նրա պայծառ հայացքն ունենային մեր ջահելները:
       -Իսկ պատմական թեմատիկան, այնուամենայնիվ, չի՞կաշկանդում-նեղացնում Ձեր նկարչական տեսահորիզոնը:
      -Ըստ իս՝ ո՛չ: Իսկ որոշ իմաստով անգամ հակառակը: Նախ պիտի ասել, որ դա ստեղծագործական մեթոդի և մոտեցման հարց է: Եվ ապա, դա նկարչին, արվեստագետին ընձեռում է մտահղացումների իրագործման, մտքի, երևակայության ազատ ու անկաշկանդ գործունեության անսահման հնարավորություններ: Չկան ավելի զտված, ազնվացած իմաստություններ, քան ժողովրդի ստեղծած կերպարները, սիմվոլները, իսկ հայ ժողովրդի պատմությունը անսպառ աղբյուր է ստեղծագործության և ոգևորության համար:
      Այժմ ես աշխատում եմ պատմական թեմայով նոր կոմպոզիցիայի՝ «Արտավազդ և Կլեոպատրա» կտավի վրա: Շատ էսքիզներ եմ արել, ավելի շատ՝ մտածել, տվել-առել: Տեսնենք ինչ կստացվի…
       Սկսել եմ նաև «Պապ թագավոր» պատկերը: Սրա վրա ես մի առանձին հետաքրքրությամբ եմ աշխատում: Հղացումս մոտավորապես այսպիսին է. Պապը հայրենի երկիր վերադառնալով բախվում է տխուր մի իրողության: Ժողովրդի բախտը տնօրինող խավը՝ իշխանները, հոգևորականները հղփացել են, լկտիացել, վերասերվել: Վանքերը, հոգևոր կենտրոնները վեր են ածվել իսկական անկելանոցների: Եվ նա զայրացած ջանում է պատժել մեղավորներին, փրկել դրությունը: Ես մտադիր եմ պատկերել տաճարից այդ հղփացածներին վտարելու դրվագը: Վտարվողների կերպարանքները, ընդհանուր մթնոլորտը աչքերիս առաջ են, գրեթե պատրաստ, բայց Պապին դեռ չեմ տեսնում…
       Ի միջի այլոց, ես սովորություն ունեմ սկսել մի գործ ու դեռ չավարտած անցնել մեկ ուրիշի: Հետո վերադառնում եմ դրան, արդեն հեռվից, «ուրիշի աչքով» նայում արվածը: Այդ մեթոդն օգտակար է: Հանկարծ նկատում ես առաջ արածդ ու զարմանում: Իհարկե, պատահում է նաև, որ վերստին գործի անցնելով՝ փչացնում ես արվածը: Արվեստ է, կապված նաև տրամադրության, ներշնչանքի, հազար ու մի բանի հետ…
       Հետաքրքրվում ենք.
       -Մեր իրականությունը իր կենդանի ու կոնկրետ պատկերով ի՞նչ արձագանք է գտնում ձեր ստեղծագործության մեջ:
Ժպտում է.
       -Ուրեմն մինչև այժմ ասածներս դրա հետ կապ չունե՞ն… Իհարկե, ունեն ու այլն էլ ամենասերտ: Բայց ես ձեզ հասկանում եմ…
Գիտեք, ըստ իս, պայմանականորեն ասած, կա երկու տիպի նկարչություն՝ աչքի և մտքի, երևակայության: Ես երկրորդ խմբին եմ պատկանում, թեև բնավ էլ հակված չեմ թերագնահատելու առաջին ուղղությանը պատկանող նկարիչների վաստակն ու ջանքը, նրանց ստեղծագործության կարևորությունը: Պարզապես ինձ գրավում է իրականության սիմվոլիկ, ընդհանրացված վերարտադրությունը: Բայց, եթե կուզեք, հիշենք նաև «կենդանի, կոնկրետ պատկերով» արած իմ գործերը ևս՝ «Տաթևի ծխախոտագործուհիները», «Խնձորեսկը», «Չվերադարձան» (երկու տարբերակներով), նույն «Տանյան», «Կարմիր առավոտը» և այլ գործեր, որոնց թեման մեր իրականության անմիջական վերագնահատումն է:
Վերջերս, օրինակ, ես ցուցադրեցի «Հանրապետություն» կտավը: Նպատակս էր՝ պատկերել նոր երկրի, երիտասարդ, հառնող ժողովրդի ծնունդը: Ես դեռ ավարտած չեմ համարում իմ գործը. ավելի ավարտուն, համոզիչ պիտի դարձնել, հասցնել սիմվոլիկ մտահղացման մակարդակին: Բայց անկախ արդյունքից, նման դեպքում ավելի տեղին է թվում իմ ընտրած ճանապարհը: Այստեղ էլ, ինչ խոսք, իլյուստրատիվությունը դարանակալ թշնամի է. սիմվոլիկան, ալեգորիկ ընդհանրացումը կարող են պարզունակ մտախաղ դառնալ, եթե նկարիչը չգտնի իր մտահղացմանը համահնչուն ինքնատիպ ու նոր ֆորմա կամ եթե հույսը դնի սոսկ ժանրի հնարավորությունների վրա:
       Իսկ ինչ վերաբերում է իլյուստրացիային, ապա դա պետք է լինի հենց իլյուստրացիա և ոչ թե մի ուրիշ բան: Սա ասում եմ, որովհետև մեր գրքերում հաճախ ենք հանդիպում «ազատ ստեղծագործության» նմուշների. նկարիչը ոչ թե գրքի հոգին է բացահայտում, ոչ թե մտադրվում է օգնել ընթերցողին ավելի խորը, նուրբ ըմբռնելու հեղինակի մտահղացումը, երկի գեղարվեստական առանձնահատկությունները, այլ անում է բոլորովին ուրիշ բան, որ տվյալ գործի հետ ոչ անմիջականորեն, ոչ էլ էապես չի կապվում:
      Բայց այդ դեպքում էլ ինչո՞ւ գրքի իլյուստրացիա անել. ավելի հարմար կլինի սովորական ցուցահանդեսային գործեր ստեղծել քեզ հետաքրքրող այս ու այն թեմայով…
       Մեր իրականությունը ես նախ տեսնում եմ մարդկանց մեջ՝ նրանց մարդկային կերպարանքի, մտքի, հոգու մեջ: Շատ դիմանկարներ եմ արել:
Արվեստանոցը իրոք լի է մարդկանցով՝ նկարչի սիրած հերոսներով: Դրանցից լավագույնները՝ «Ակսել Բակունցը», «Գանգրահեր տղան», «Բյուրականցի ծերունին», «Հոր պորտրեն», «Նավզիկեն» և այլն արված են կոմպոզիցիոն մոտեցումով:
      Հենց սրանք էլ նոր ուղղություն են տալիս մեր զրույցին:
Իսաբեկյանի տպավորությամբ մեր կերպարվեստում մարդը վերջին տարիներին մի տեսակ մոռացվել է: Եվ դա կապված է որոշակի մտայնության հետ, որ շփոթեցրել է շատերին: Կարծես թե կորել են չափանիշները, չափի զգացումը: Իրար ետևից ցուցահանդեսներ են բացվում և ինչ ասես ցուցադրվում է: Իսկ դրանց գնահատությո՞ւնը, արժեքավորո՞ւմը, քննադատությո՞ւնը:  Սրանք, իբրև կանոն, ձևական բնույթ են կրում: Հազվադեպ քննարկումներում, պլենումներում և համագումարներում հավուր պատշաճի ելույթները հաճախ ուղեկցվում են միտումնավոր-սենսացիոն «քննադատությամբ», որի նպատակը ոչ թե վերլուծությունը, լրջախոհ զննումն է, կերպարվեստի, այս կամ այն նկարչի, նրա ստեղծագործության միտումների, գեղարվեստական արժանիքների ու թերությունների բացահայտումը, այլ ինչ-ինչ հաշիվները, խմբակային նկատառումները: «Թամաշայի» վերածվող այդ քննարկումները, պարզ է, ոչ մի օգուտ չտալով, ընդհակառակը՝ ավելի են ուժեղացնում այն շփոթը, որ կա որոշ հարցերում:
       Սա միայն քննադատության, տեսաբանության թուլության և անդիմության արդյունք չէ, անշուշտ: Կան և ուրիշ, թերևս ավելի էական պատճառներ…
      -Գուցե նշե՞ք դրանցից մի երկուսը:
      -Պաճառներից մեկը գուցե այն է, որ մեր միջին սերնդի կերպարվեստագետները՝ փորձված, կոփված, հեղինակավոր մարդիկ, մի կողմ են քաշվել, զբաղվում են «իրենց գործով»՝ ստեղծագործում են, դասավանդում, պաշտոնավարում: Ավագները ևս ասպարեզում գրեթե չեն երևում: Եվ «կռվի դաշտում» մնացել են անփորձ երիտասարդները կամ էլ պատահական մարդիկ: Ու եթե դրան ավելացնենք մեր միության պասիվ դիրքը, տեսական-ստեղծագործական աշխատանքի թուլությունը, նաև այն, որ այնպես էլ չի լուծված կերպարվեստի տեսաբանների պատրաստման հարցը, ապա պարզ կդառնա, թե ինչու աղմուկն ու միտումնավորությունը երբեմն պիտի խլացնեն առողջ բանականության ձայնը և թե ինչու պիտի երևան գային այնպիսի երևույթներ, որոնք ապակողմնորոշում են մեր կերպարվեստի երիտասարդությանը:
       -Իսկ գուցե հենց իրենք՝ ստեղծագործողնե՞րն են ինչ-որ չափով բերում այդ շփոթմունքը:
      -Արվեստագետը, նկարիչը իրավունք ունի «շփոթվելու». նա որոնում է, փորձում, էքսպերիմենտներ անում: Իսկ դրանք ենթադրում են նաև վրիպումներ, շեղումներ, սխալներ: Մանավանդ՝ մեր դժվար ու բարդ ժամանակներում: Իսկ, այ, տեսաբանը, քննադատը չպետք է շփոթվի: Նրա զբաղմունքը պարտադիր է դարձնում լրջությունը, զգաստությունը, երևույթների խորքը թափանցելու, ճիշտն ու սխալը ստույգ դիմորոշելու կարողությունը…
      -Բայց չէ որ քննադատն էլ միաժամանակ ստեղծագործող է, ուստի և՝ ենթակա սխալվելու վտանգին…
-Քննադատի սխալը նման է բժշկի, վիրաբույժի սխալին…
Ասենք, ինչու վերացական դատողություններ անել. մենք հո գիտենք, որ մեր տեսաբանների «սխալները» գերազանցորեն նրանց սուբյեկտիվիզմի կամ էլ պրոֆեսիոնալ ցածր ունակությունների արդյունքն են: Ոմանք նեղանում են, վիրավորվում, որ իրենց կարծիքը հաշվի չեն առնում (բնավ չմտածելով պայքարել դրանց համար), ոմանք ել աղմկարարությամբ ջանում են կոծկել իրենց գիտելիքների պակասը և էժան հեղինակություն շահել: Իսկ տուժում է ստեղծագործողը, տուժում է արվեստը:
Մենք շնորհալի երիտասարդություն ունենք: Այսօր նրանք մեզանից վերցնում են էստաֆետը և, չենք կասկածում, առաջ կտանեն այն: Բայց, ինչպես ասում են, վարար գետը փրփուր էլ կունենա: Ցավալին միայն այն է, որ ոմանք ջանում են այդ փրփուրից իրենց համար սննդամթերք ստեղծել…
     —Դուք ի՞նչ նկատի ունեք:
-Նկատի ունեմ հենց այդ «փրփուր» կոչվածը, խոտանը, որ առողջ, կենսունակ արվեստի հետ միասին գալիս ու հաճախ էլ առաջ է ընկնում մոդայով սեթևեթելու ակնհայտ գայթակղությամբ, «նորագույն» երևալու մոլուցքով, մինչև այժմ եղածին ու արվածին (դասականն էլ հետը) վերից նայելու հավակնություններով, միով բանիվ, լուրջ, դժվար խնդիրներից խուսափելու «վարպետությամբ»: Սա, ի դեպ, բոլոր ժամանակներում էլ կարող է «ծիլ» տալ և, բարեբախտաբար, ցողուն չդառնալ… Նկատի ունեմ նաև այդ ծիլերից «բերք» հավաքողներին, անորոշ զբաղմունքի տեր մարդկանց, որոնք, մի քանի նկարչական տերմիններ սերտած, կերպարվեստի քննադատությունը գտել են ամենահարմար ասպարեզը, որտեղ կարելի է առանց պատասխանատվության «քննել» ու «դատել»…
Տեսական-քննադատական այս շփոթը գուցե և ոմանց ձեռնտու է, բայց հետևանքները անգամ շնորհալի երիտասարդների համար կարող են ճակատագրական լինել:
       Ես միշտ առանձին հուզմունքով եմ դիտում երիտասարդական ցուցահանդեսները, որ բնականորեն խոստանում են հաճելի անակնկալներ: Եվ, իրոք, քիչ չեն լինում այդպիսիք: Դժբախտաբար պակաս չեն լինում նաև տհաճ անակնկալները: Վերջին ցուցահանդեսում ինձ համար ամենացավալի երևույթը (և վտանգավորը) երիտասարդության մի մասի՝ մատից սնվելու անհեռանկար զբաղմունքն է, որ կարող է հանգեցնել միայն ստեղծագործական ամլության:
       Եղավ նաև մի շրջան, երբ մեր կերպարվեստում տիրապետում էր, այսպես ասած, «բնապաշտական» տենդենցը, որը, իրավամբ որակվեց իբրև պասիվ հայեցական արվեստ: Այն տենդենցը, որը բերում է ներկա երիտասարդության մի մասը, ես պայմանականորեն կանվանեի «մտքի» արվեստ (որը, իհարկե, նորություն չէ…), ձգտում՝ բնության և հասարակության երևույթների հանդեպ «վերաբերմունք» ցուցաբերել: Սա դրական երևույթ է: Բայց սա միաժամանակ իր հետ բերում է կյանքից, բնությունից, հողից կտրվելու այն վտանգը, որից ծնվում են մտահորինանքը, «սեփական յուղով» տապակվելու ինքնասպառման տրամադրությունները:
      -Ուրեմն ե՞տ դառնալ…
      -Ո՛չ, պետք է առաջ գնալ, այսինքն սինթեզել այդ երկուսը՝ իրենց լավագույն, առողջ գծերով: Ապագան այն երիտասարդներինն է, որոնք կարմատավորվեն հողում և ինչքան խորը, այնքան դալար կմնան իրենց արվեստում, դիմացկուն՝ ժամանակի և նամանավանդ քննադատական «հողմերի» հանդիման:
      Բավականին տխուր փաստ էր նաև հիշածս երիտասարդական ցուցահանդեսի քննարկումը, որտեղ նորից բացակա էր «նորին» քննադատությունը թե՛ ֆիզիկապես և թե՛ հոգեպես: Տարօրինակ կերպով մեր միության տեսաբանական սեկցիայի անդամների թվի հետ մեկտեղ աճում է և… պասիվությունը: Ասենք, մի քանիսի «ակտիվությունն» էլ գործին օգուտ չի բերում: Դժբախտաբար դրա «դահլիճն» էլ ունենք թե՛ միության ներսում, և թե՛ նրա շուրջ: Կա թամաշա սիրողների մի բազմություն, և նրանց զվարճացնողներն էլ անպակաս են…
       -Իսկ ի՞նչ եք առաջարկում, չանե՞լ այդ քննարկումները…
       -Եթե կուզեք, այդպիսի «քննարկումները» ավելի լավ է, որ չլինեն: Ինչքան էլ տխուր է, բայց մնում է փաստ, որ վերջին ժամանակներս, մեզ մոտ լուրջ խոսակցություն չի ստացվում:
       -Իսկ ի՞նչն է դրա պատճառը:
       -Կազմակերպական աշխատանքից շատ բան է կախված, բայց հիմնականն այն է, որ բանիմաց, տեսականորեն պատրաստված քննադատները, իբրև կանոն, հեռու են կանգնած այսօրվա հուզող հարցերից և զբաղված են գիտական, մանկավարժական գործունեությամբ: Նրանք, այսպես ասած, ազատում են իրենց «գլխացավանքից» և ասպարեզը մնում է… վերը ասացի թե ում:
        -Չե՞ք կարծում, որ մեր կերպարվեստի երիտասարդ սերունդը ավելի խիզախ է և նորարար:
-Երիտասարդությունը միշտ էլ խիզախ պիտի լինի, ստեղծագործական նոր ուղիներ փնտրողների առաջին շարքում: Իսկ «նորարար» խոսքը ոչինչ չի ասում: Արվեստն արտադրություն չէ, ռացիոնալիզատորական նոր միջոցներով այն չես զարգացնի… Այստեղ «հինը» պիտի ունենա իր մեջ «նորի» սաղմերը, որպեսզի «նորը», այսինքն եկող սերունդը այն զարգացնի: Առանց առաջին հարկի, տանդ երկրորդ հարկը չես դնի. չլինեին Գրոն, Ժերիկոն, չէր լինի Դելակրուան, իսկ Դելակրուայի վերջին գործերում արդեն նկատվում էին իմպրեսիոնիզմի սաղմերը… Սա պատմական օրինաչափություն է՝ կապված հասարակական հարաբերությունների տեղատվությունների և մակընթացությունների հետ:
        Երվանդ Քոչարը մի քննարկման ժամանակ հիշեցրեց, որ գյուտ, նորարարություն արվեստի պատմության մեջ մեկ անգամ է եղել, երբ ստեղծվել է հեռանկարչությունը, իսկ արտահայտչական բոլոր հնարանքները լուսնի տակ միշտ էլ եղել են…
        Իհարկե, զարգացումը ինչ-որ անխախտելի սահմանի չի հասել և երբեք չի հասնի, միշտ էլ Գյոթեի խոսքով ասած, կարելի է էլի մի բան անել, մի բան ավելացնել եղածին, արվածին: Ռեմբրանդտի «Անառակ որդուց» առաջ այդ թեմայով հարյուրավոր գործեր են արվել, բայց նա դեպի խորքը գնաց և ստեղծեց իր անչափ պարզ և անչափ խոր կտավը…Սա՛ է ճշմարիտ արվեստի ճանապարհը՝ եղածը կատարելագործել…
      -Իսկ մեր դարի յուրահատկությո՞ւնը, ռի՞թմը: Դրանք չե՞ն ենթադրում կերպարվեստի առարկայի բովանդակության ինչ-որ փոփոխություն…
      -Մարդկային բոլոր հիմնական հասկացությունները՝ սերը, ծնողական զգացումը, երջանկության տենչը, հայրենասիրությունը և այլն, հավիտենական են ու անմերժելի: Սոցիալական պայմանները, ժամանակի առանձնահատկությունները և այլն, կարող են միայն նպաստել կամ խանգարել դրանց դրսևորմանը, հարստացնել կամ աղքատացնել դրանք, բայց անկարող են վերացնել կամ փոխել: Մեր դարի բուռն տեմպը, յուրահատկությունները ևս բնավ էլ օրակարգից չեն հանում մարդկային այդ հասկացությունները:
       Միտքս պարզեմ. տիեզերք թռչող մարդը կամ ատոմային սարք ստեղծողը չի մոռանում իր մորը, նա էլ է սիրում ինչպես բոլոր մահկանացուները, տառապում է նրանց պես, գուցե՝ ավելի խորը… Տեխնիկայի, գիտության այսօրվա վիթխաի թռիչքը, մեր ժամանակի արագ ռիթմը, ընդհակառակը, կարևորում են, սրում մարդու այդ զգացումները, ընդգծում դրանց անհրաժեշտությունը: Այդ արագությունների մեջ ուզում ես նստել, քնքուշ շոյել բալիկիդ կամ մորդ կոշտացած ձեռքերը…
        Դարի ռի՜թմը… Դա հին երգ է: Մենք արդեն ականատես ենք եղել մամուլի էջերում ծավալված «ֆիզիկների և լիրիկների» վիճաբանություններին: Ես իմ քվեն դեռ այն ժամանակ տվեցի լիրիկային…
Ինձ համար հասկանալի չէ, թե ինչու պիտի մարդու ստեղծած գերհզոր էներգիան, տեխնիկայի առաջընթացը տակն ու վրա անեն մարդկային փոխհարաբերությունները, մարդու ներքնաշխարհը: Շոգու, էլեկտրականության գյուտերը, կարծեմ, այդ առումով ոչինչ չփոխեցին, իսկ ինչո՞ւ պիտի ատոմը չարիք դառնա մարդու համար կամ փակուղի՝ արվեստի համար: Դրանք հնարովի «տեսություններ» են, որոնք, սակայն, ժամանակին մեծ շփոթ առաջացրին նաև մեզ մոտ: Բայց հակառեակցիան արդեն ակնհայտ է: Մի ժամ շուտ կլինես Մոսկվայում, թե ուշ՝ միևնույն է չէ՞… Գրիգոր Խանջյանը նորից կնկարի հիանալի իլյուստրացիաների մի նոր շարք, Ս.Մուրադյանը կմշակի մի լիրիկական թեմա, Լավինիա Բաժբեուկը կանի իր հարազատների, ընկերների դիմանկարաշարքը, Հակոբ Հակոբյանը՝ իր սիրած Եղեգնաձորը կամ կգնա Զանգեզուր, իսկ ես էլ երևի կսկսեմ իմ «Պապ թագավորը»…
       Այնպես որ «դարը», «ժամանակը» վկայակոչել և ստեղծել կիսատ-պռատ գործեր, կիսաաբստրակցիոն օպուսներ կամ այդ վկայակոչումներով ջանալ արդարացնել իրականում մտքի ու պրոֆեսիոնալ կարողությունների խեղճությունից եկող անդիմությունը (երբ հարյուրավոր «նորարարական» կտավների մեջ ոչ մի հասցե չես կարող գտնել) վայել չէ նկարչին:
Ես մեծ հավատով եմ լի մեր կերպարվեստի վաղվա նկատմամբ: Մեր շուրջն աճել, ստվարացել է երիտասարդ նկարիչների մի պատկառելի ջոկատ, որոնցից շատերն արդեն ի վիճակի են ցուցահանդեսների ծանրությունը վերցնել իրենց ուսերին: Դժվար չէ թվել նրանց անունները, բայց շատ են նրանք: Եվ պետք էլ չէ նրանց դայակություն անել. ուսման երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում (ուսումնարան, ինստիտուտ՝ տա՜սը տարի…) նրանք բավականին «կաթնամթերք» ընդունել են, որպեսզի նորից «ծծմայրի» կարիք ունենան: Միայն կյանքի ու արվեստի դժվարությունները սեփական ուժերով հաղթահարելու, ինքնաճանաչման, ինքնահաստատման ճանապարհին նրանք կհասկանան ու կհաստատեն իրենց «եսը», որը նշանակում է՝ աշխարհայացք, ասելիք, ոճ, դեմք, ձեռագիր, անհատականություն:
        Իրողություն է և այն, որ մեր ջահելներից ոմանք շատ են շտապում, փառք են տենչում: Տարիքի համար հասկանալի այդ տենչը, սակայն, վտանգավոր է դառնում, երբ տեսաբանության մեջ գտնում է իր «թմբկահարներին»: Դե արի ու առաջին մի քանի գործերից կամ անդրանիկ ցուցահանդեսից հետո «հազվագյուտ տաղանդ» հռչակված նկարչին, քանդակագործին ասա, որ նա դեռ շատ ճանապարհ ունի մինչև վարպետություն, մինչև իսկական արվեստ, որ նկարչությունը զարմացնելու համար չէ, այլ կյանքի պահանջ, այդ կյանքը, ժամանակը արտահայտելու միջոց:
        Ինձ ուրախացնում է այն, որ մեր երիտասարդ նկարիչների հիմնական մասն այսօր սկսել է լուրջ վերաբերվել իր գործին, վերադառնում է լուրջ նկարչության: Մասնավորապես, նկատվում է թեմատիկ-կոմպոզիցիայի ժանրի հանդեպ հետաքրքրության որոշակի աճը: Վերջին ցուցահանդեսում էլ կային մի քանի ուշագրավ գործեր:
       Աշխատող, ստեղծող, վաղվա համար ապրող մարդու թեման՝ այդ նկարչների նախասիրությունը պետք է ամեն կերպ խրախուսվի ու գնահատվի: Համենայն դեպս, շատ ավելի բարձր, քան «ինտելիգենտական» զանազան հոգեփորփրումները: Մեր արվեստն ապրում է ժողովրդի կյանքով ու նրա միջոցներով և նրան վայել գործերով պիտի պատասխանի այդ հոգատարությունը: Ժողովրդի երազանքները, հոգսերը, նրա մեծ ջանքերը մեր ստեղծագործության հիմնական բովանդակությունը պիտի դառնան: Բայց, ինչպես ասացի, այդպես լինում է ոչ միշտ:
Ինչպես չցավել, օրինակ, որ ահա արդեն 5 տարի կառուցվում է Արփա-Սևան ստորերկրյա ջրատարը՝ մեր ողջ ժողովրդի մտահոգության առարկան, իսկ մենք դեռ մի կարգին նկար չենք ստեղծել այդ թեմայով: Փոխարենը ինչ էլ արած լինենք՝ երկրորդական է դրա համեմատ:
      —Ձեր սերունդն էլ, անշուշտ, դեռ իր խոսքը կասի այդ մարզում:
-Անկասկած…