Իսաբեկյան Է. – Վարպետի դիմանկարը – ամս., «Սովետական գրականություն», Ե., № 3, 1957

        Դիմանկարը ամենադժվար ժանրերից է թե՛ գրականության մեջ, և թե՛ հատկապես կերպարվեստում: Պատմականորեն նա դառնում է մի ամբողջ ժամանակաշրջանի և ժողովրդի հայելին, որի մեջ արտացոլվում են իր դարի մարդու բնավորության, խառնվածքի բոլոր բարդությունները:
          Եթե «տիպաժի» հարցը դիմանկարի արտաքինին է վերաբերում, ապա նրա ներքինը, որ իր ժամանակի «ներքինն» է, ավելի դժվար արտահայտելի է, քան մյուս ժանրերում, որտեղ մարդու կերպարը պատկերելու համար ձևերը սահմանափակ չեն, «պայմանական» չեն: Վեպում, պատմվածքում, թեմատիկ նկարում կամ կոմպոզիցիոն դիմանկարում գրողը, նկարիչը անկաշկանդ հնարավորություն ունեն մարդուն դիտելու նրա ակտիվ գործունեության, ժամանակի և տարածության մեջ, որտեղ քայլ առ քայլ գրողը բացում է մարդու ներքինը, նրա ապրումները՝ կյանքի և շրջապատի բախումների մեջ: Իսկ առանձին դիմանկարում այդ հնարավորություններից գրողը զուրկ է: Հիշենք թեկուզ Գորկու դիմանկարների հոյակապ գալերեան, որոնք միասին վերցրած գուցե որոշ ընդհանուր տպավորություն ստեղծում են մի ամբողջ կոնկրետ ժամանակաշրջանի գործիչների հասարակական, քաղաքական «տիպիկական» գործունեության և դեմքի մասին, բայց առանձին-առանձին մնում են միայն որպես կոնկրետ անձնավորություններ, դիմանկարներ, գուցե և ոչ տիպական, իրենց հատուկ ներքնաշխարհով և բնավորությամբ: Դա դիմանկարի ժանրի առանձնահատկությունն է և նրա «սահմանափակ» պայմանականությունը: Նկարիչը այդ հնարավորությունից էլ է զուրկ: Նրա դիմանկարի ժանրը ավելի պայմանական է, նա միայն գործ ունի մի կտավի հետ: Նկարիչն ավելի ազատ է կերպար ստեղծելու գործում, երբ նա պիտի կերտի առհասարակ, տիպական կերպար՝ կոլտնտեսականի, բանվորի, հերոսի և այլն, չնայած որ դա ավելի բարդ պրոբլեմ է: Իսկ կոնկրետ անձնավորությունը՝ կոլտնտեսականը, գրողը, բանվորը իրենց «կենդանի ներկայությամբ» օգնում են նկարչին:
         Շատ ավելի դժվարանում է գործը, երբ կոնկրետ նկարվողը, «պորտրետավորվողը» բացակայում է: Դա հավաստում է կերպար ստեղծելու դժվարությանը:
         Կա, իհարկե, հեշտ, գործը «հեշտացնելու» հանրածանոթ միջոց՝ լուսանկարի օգնության կործանիչ ճանապարհը, բայց դա նկարչի անճարակությունը մեղմել չի կարող, եթե ոչ հակառակը:
Եվ հիմա, երբ իմ սիրելի վարպետը չկա, նայում եմ նրա լուսանկարներին և մտածում. մի՞թե այս հոգնած, նիհար ծերունին է «Ավարայրի ճակատամարտի» ստրատեգը, սպարապետը, որ հայրական անհուն խանդաղատանքը սրտում քարացնելով՝ Զոհրակին ուղարկեց անվերադարձ… մի՞թե այս ծերունին էր, որի Բաբիկը չընկրկեց արյունկզակ Վասակին անգամ… իհարկե, ո՛չ: Նա իմ առաջ հառնում է այն ծերունու պես, որը բոլոր ժամանակների պարսիկներին, որոնք կամեցել են սրով ու հրով ոչնչացնել հայ ժողովրդի հերոսական ոգին, առյուծի բաշը ցնցելով պատասխանել է. «անկարելի՜ն կամեցաք»:
        Դեմիրճյանն իմ սիրելի գրողներից էր, որին ես խորին ակնածանքով հարգում էի և որպես մարդու, որպես մարդ-քաղաքացու կատարյալ տիպարի: Իսկ նրա ամենագնահատելի կողմն ինձ համար նրա անբիծ հայրենասիրությունն էր՝ հեռու ամեն տեսակի քաղքենիական, «ազգասիրական» մանրուքներից, նրա ֆանատիկ սերը դեպի հայ գյուղացին, բանվորը, հասարակ մարդը: Նա հենց այդ ժողովրդի մեծ զավակն էր, օժտված նրա զարմանալի կենսունակությամբ և օպտիմիզմով, ինչպիսին նա մնաց մինչև իր կյանքի վերջին ժամը:
         Դեմիրճյանին անձամբ ծանոթ լինելով, առիթ չէի փախցնում շփվելու նրա հետ, լինելու նրա մոտ, լսելու նրան, պարզելու ինձ համար շատ կնճռոտ հարցեր: Նրա կենդանի զրույցը մեծ հմայք ուներ և ես նրան կարող էի ժամերով ունկնդրել, բայց շուտ հոգնում և քիչ էր խոսում… Հիմա էլ կենդանի, աչքիս առջև է նա: Սև խալաթով, հոգևորականի գլխարկի ձևով թասակը գլխին, ծիծեռնակի թևերի պես երկար հոնքերի մի ծայրը բարձրացրած, գլուխը մի կողմ թեքած, քմծիծաղով ինձ է նայում և կարծես պիտի ասի.«մեկ է, չպիտի կարողանաս ինձ նկարել…»: Եվ իսկապես, երեք անգամ անհաջող փորձեր անելուց հետո, համոզվեցի, որ անկարող եմ նկարել նրան: Նախ, որ ավելի հաճելի էր նրան լսել, քան ուրիշ գործով զբաղվել և հետո զարմանալի տարափոխիկ էր դեմքը նկարվելիս.մեկ տեսար դեմքն ստանում էր սուր, պրպտող արտահայտություն.այդ պահին աչքերը մանրանում էին, դառնում խուզարկու, թափանցող, և ես զգում էի, որ ավելի շուտ ինքն է ինձ «նկարում» և անհնար էր լինում նայել այդ ծակող-անցնող հայացքին, մեկ դառնում էր երազկոտ, քնքուշ և հայացքը քո վրայով անցնում էր, գնում ինչ-որ հեռուներ, քեզ էլ տանելով դեպի այդ հեռուները, իսկ մեկ էլ, մի բան հիշածի պես կնճռոտվում էր, ամփոփվում իր մեջ, «փշոտվում» ոզնու պես, և դու մնում էիր դուրս նրա հայացքից, նրա աշխարհից… Եվ մեկ էլ անսպասելի, հոգնածությունից ձգված դեմքով դառնալով ինձ, ասում էր. «դե՛, հերիք էսօր տանջես, մեկ է, նկարել չգիտես…և ինձ նկարելը քո բանը չի, դա ձի նկարելը չի, որը էլի ես քեզանից լավ եմ նկարում…»:
        Եվ հիմա, երբ կանգնում եմ կտավի առաջ, որից դարձյալ ինձ է նայում վարպետը իր քննող հայացքով, մի միտք է միայն ինձ անհանգստացնում.գոնե այս անգամ հուսախաբ չանեմ սիրելի վարպետին: