Եղիշե Մարտիկյան

         Եղիշե Մարտիկյան.մեծատառով անուն, խորին հարգանքի և շնորհակալության արժանի: Հարգված բոլորից, ովքեր նրան մոտիկից գիտեին, ճանաչում էին և հարգված անծանոթների կողմից, որոնք գիտեին նրան իր հոդվածներով, գրքերով, ուսումնասիրություններով, քանի որ առաջիններից էր մեր շատ սակավաթիվ երախտավորների, որոնք հայ կեպարվեստին նվիրվեցին, ծառայեցին իրենց գրչով: Առաջիններից եղավ հայ կերպարվեստի այսօրվա դասականների ստեղծագործությունները արժեքավորողներից, ժողովրդականացնողներից, ճշմարիտ, ազնիվ խոսքով, սրտով ու ակնածանքով, ստեղծելով դասականներին նվիրված մի ամբողջ շարք մենագրություններ, ուսումնասիրություններ` Փանոս Թերլեմեզյանի մասին, Ստեփան Աղաջանյանի մասին, Հակոբ Կոջոյանի (արժանացած գրքի համամիութենական մրցույթի դիպլոմին), Հովնաթանյանների, Շամշինյանի, Այծեմնիկ Ուրարտուի և այլոց մասին:
       Կենսագրությունը հազարավոր հայ որբերի չգրված պատմությունն է, որի մանրամասնություններն անգամ միանման են, իրարից չեն տարբերվում: Սակայն չեն տարբերվում միայն անցած, ապրած կյանքով` գաղթ, կոտորած, որբություն, որբանոցային կյանք, հետո ուսում և աշխատանք:
        Ես այդ նախկին որբերից՝ «տո լաճ տնավերներից» շատերին եմ ճանաչել, երբ արդեն որբեր չէին վաղուց և ամեն մեկը նրանցից, առանց բացառության, նշանավոր մարդ էր, ամեն մեկը կարևոր և շատ կարևոր գործի, պաշտոնի, բոլորը առանց բացառության` կազմավորված, արթուն մտքի տեր, եռանդով ու մշտական ոգևորությամբ ու տաղանդի փայլով գործիչներ էին, մանկավարժներ, դասախոսներ, խմբագիրներ, բանաստեղծներ, գրողներ, նկարիչներ` մի պատկառելի մտավորականություն մի ամբողջ ժամանակահատվածում մեր մշակույթի պատմության անցած կյանքում: Նրանք բոլորը «անսովոր» էին (սովորական մարդկանցից), տարբերվող իրենց ասկետական կյանքով, էությամբ, գործունեությամբ և առաջին հերթին հայ էին և հայ էին «սովորականից» առավել: Կարծես թե զրկանքներով ապրած որբանոցային կյանքը պիտի մի առանձին կնիք թողած լիներ, գուցե ինչ-որ հավասարության, միանմանության, գուցե և ճնշվածության, բայց թվածս «ոչ մի կնիքը» չունեին այդ «ոչ սովորական» երիտասարդները և … հպարտ էին:
        Ես, որ այդ ժամանակ ընդամենը հազիվ պարտկոմ դարձա, այդպես էլ պատկերացնում էի հային, որ հայը հպարտ պիտի լինի (իսկ թե ինչու, հիմա էլ հարցնեն, չպիտի կարողանամ բացատրել, թե ինչու):
Եղիշե Մարտիկյանը «բացառություն» չէր կարող լինել այդ «ոչ սովորական» երիտասարդության մեջ, և ոչ միայն նա` Մարտիկյանը:
Կար արդեն, նոր բացվել էր նկարչական ուսումնարանը, որի անդրանիկ սաները եղան նաև մի խումբ, մի հիանալի խումբ տաղանդավոր երիտասարդներ` Վանիկ Կարապետյան, Ալեքսանյան, Լևոն Տոնականյան, Դեղձանիկ Մխիթարյան, Կորյուն Սիմոնյան, ուրիշներ և Եղիշե Մարտիկյան: Այդպես, այդ նույն խմբով ուսումնարանը վերջացնելուց հետո, Լենինգրադի ակադեմիա գործուղվեցին նկարիչ դառնալու և դարձան:
Այդպես, խմբով էլ նրանք ռազմաճակատ գնացին, ամեն ինչ կիսատ, անավարտ մնաց և … խմբով էլ չվերադարձան: Որբի անագորույն ճակատագիր, որ այդպես էլ չժպտաց նրանց: Մեծ կորուստ էր, անտեղի, անդարձ կորուստ հայ կերպարվեստի համար: Օ, միայն Կորյուն Սիմոնյանը ինչ անզուգական աստղ էր դառնալու հայ կերպարվեստում և դժվար չէ պատկերացնել նրա թողած մի քանի գործերից, որոնք պատկերասրահի նորագույն նկարչության անվիճելի գանձերից պիտի համարել:
         Եղիշեին բախտ վիճակվեց մնալ, ապրել: Ե.Մարտիկյանին վիճակվեց մի երկար, արգասավոր կյանք, որը նա ապրեց անմնացորդ նվիրումով հայ կերպարվեստի տեսական մտքին, իր անզուգական լուման ներդնելով:
Գուցե և կարելի է Մարտիկյանին մեղադրել խստության մեջ, ավելի ստույգ` զսպվածության, կամ ավելի ճիշտ «համեստագրության», ժլատության մեջ, եթե նկատի ունենանք, որ իր խնդրո առարկան՝ կերպարվեստը, հաճելի հնարավորություն է տալիս ազատություն տալ անձնական նախասիրությանը այս կամ այն նկարչին (իր սիրելի ավելի), կամ պարզապես իր բնորոշումների մեջ մի քիչ «առատաձեռն» լինել, թեկուզ իր կոլեգաների օրինակով, որոնք շնորհալի, շնորհաշատ, տաղանդավոր, հանճարեղ արտահայտությունների մեջ համարյա թե տարբերություն չեն տեսնում, ինչպես ասվում է` մեր տեսած լուն ուղտ են դարձնում, նամանավանդ եթե իրենք են «հայտնաբերել»… Սակայն ի պատիվ Մարտիկյանի` նա չափի զգացումը երբեք չի կորցնում, մնալով հարցի նկատմամբ հարգալից արժեքավորողի դերում, այո, հարգալից, քանի որ ավելորդ պաճուճանքները ճշմարիտ նկարչի համար վիրավորական, ավելորդ պիտի համարվեն: Ինչի է նման, ում է պետք, օրինակ, Իլյա Էրենբուրգը, որին չես ուզում չհարգել, բայց մի հոդվածում` նվիրված Պիկասոյի ծննդյան 80-ամյակին, հայտարարում է՝ դիմելով դեռ ապրող Պիկասոյին, որ դու, Պաբլո՛, բոլոր ժամանակների ամենամեծ հանճարն ես:
       Մենք հիմա ականատես դարձանք այնպիսի երևույթի, երբ արվեստաբաններից ոմանք, մի քանի բուկլետների և մի քանի կատալոգների համար առաջաբաններ գրելուց հետո այնքան են իրենց արածի, «վաստակածի» տեսք ընդունում, որ արդեն ոչ թե ուզում են արվեստով, իրենց գործ ու պարտականությամբ զբաղվել, այլ ճարում են իրենց մասին փառաբանողներ:
        Այսպիսով, հատկապես Ե.Մարտիկյանի գործունեությունը դառնում է իսկապես ծանրակշիռ, շնորհակալ ճշմարիտ արվեստաբանի սխրանք: Նա արդեն վերջացրել է իր ծրագրով նախատեսված պատմության 5-րդ հատորը, և այդ վերջին հատորը, որով հայ կերպարվեստի պատմությունը կամփոփվի, կլինի միակ դասագիրքը, ձեռնարկը` մատչելի, ընտիր հայերենով շարադրված, ուսանողության համար և լայն հասարակության, քանի որ կես դարվա պատմության ընթացքում երկրորդ այդպիսին չստեղծվեց, փորձ էլ չարվեց:
        Եթե Ե.Մարտիկյանը ընտրած լիներ իր սրտի նախասիրությամբ` նկարչությանը նվիրվելու հանգամանքը, մենք կունենայինք մեր մեծ կոլլեկտիվի ևս մի անդամ և չէինք ունենա Մարտիկյան` կերպարվեստի նվիրյալին և պակասը այստեղ անփոխարինելի կլիներ:
        Նրա պատմության հայրենի լեզուն, ոճը պարզ է, առանց պաճուճանքների, իրերը, արժեքները գնահատվում են ծայր օբյեկտիվությամբ, առանց հեղինակային «ճնշման», օբյեկտիվ, որը և Մարտիկյանի պատմությունը դարձնում է «ոչ վիճելի»: Եվ դա մեր արվեստաբանության մեջ նորից հազվագյուտ երևույթներից է, քանի որ շատ գրքերի առաջաբաններում, հոդվածներում հանդիպում ես նեղ անհատական անվերջանալի «կարծիքների», քան բուն նյութի մասին, խնդրո առարկային վերաբերող լուրջ խոսակցության: Մեր այս հոդվածի էությունից դուրս է հակադրել, քննարկել, տարբեր կարծիքների շուրջ ծավալվելը և չենք բերում օրինակներ, որոնք միաթիվ չեն (միանշանակ):
         Հայ կերպարվեստին նման անշահախնդիր, ավելի ճիշտ սիրով նվիրումը եզակի, հազվագյուտ երևույթ մնաց հայ արվեստաբանության մեջ և դրա մեջ է Ե. Մարտիկյանի ճշմարիտ արժեքը, որի համար և պիտի հարգես և շնորհակալ լինես: Հարգես իր գործի իսկական մշակին և շնորհակալ լինես արած գործի նշանակության համար: