Հայ մեծ քաղաքացի գեղանկարչի ծննդյան 95-ամյակի կապակցությամբ
Ժողովրդական նկարիչ Էդվարդ Իսաբեկյանը ծնվել է 1914թ. նոյեմբերի 8-ին Իգդիր քաղաքում, որն անմահացել և հառնել է փյունիկի նման նկարչի «Իգդիր» ինքնակենսագրական վեպում:
Նա միայն ժողովրդական նկարիչ չէր, այլև հայրենասեր քաղաքացի: Նա քսան տարի ղեկավարել է Հայաստանի ազգային պատկերասրահը, ստեղծել նրա մասնաճյուղերը հանրապետության տարբեր քաղաքներում, նրա ժամանակ ընդլայնվել է պատկերասրահի ցուցադրելի մակերեսը, նա էր Ռուբեն Դրամբյանի նման փայփայում հայ միջնադարյան արվեստի ցուցադրումը այնտեղ: Էդվարդ Իսաբեկյանի ծառայությունները գնահատվեցին նաև հետխորհրդային շրջանում: Նա Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշանակիր էր և «Իգդիր» հայրենակցական միության պատվավոր նախագահը:
«Իգդիր» վեպը և անավարտ «Հոգեհանգիստ Իգդիրում» կտավը, որոնցով նա կյանքի վերջում պսակեց իր երկարամյա հարուստ ստեղծագործությունը, նվիրված են իր հայրենի քաղաքի հողին, ջրին, պտուղներին, քաղաքից սերած հայ մարդկանց, իսկ կտավը՝ Իգդիրի ծնած նշանավոր քաղաքացիներին, իր ծնողներին, իրենից մինչև Առնո Բաբաջանյան և Խորեն Աբրահամյան:
«Իգդիրի» պես նա պապակվում էր հայոց փառքի պատմությամբ, այն կերտած հերոսներով, այն պահպանած բերդերով, կիրճերով ու լեռներով, կածաններով, արահետներով, ծառ ու թփով, նրա համար ապրող տղամարդկանցով և առանձնապես կանանցով, որոնց նկարում էր իրենց բնական անկաշկանդ հովվերգական վիճակում: Իր պատմական նկարներով նա Վարդգես Սուրենյանցի կողքին է, բնության մեջ անկաշկանդ, նազանի կանացի իր կերպարներով՝ նա Ալեքսադր Բաժբեուկ- Մելիքյանի կողքին է, հայրենի բնությամբ և հերոսներով նա Դերենիկ Դեմերճյանի, Համո Սահյանի, Վահագն Դավթյանի կողքին է: Իսկ ավելի քան 60 տարի շարունակ իր կրթած և դաստիարակած նկարիչների սերունդներով նա գուցե իրեն հավասարը չունի հայ իրականության մեջ, որոնց մեջ փայլում են Գրիգոր Խանջյանի, Մկրտիչ Սեդրակյանի, Լևոն Կոջոյանի, Սարգիս Մուրադյանի, Ալեքսանդր Գրիգորյանի, Վահան Խորենյանի, Նիկոլայ Քոթանջյանի, Ռուբեն Ադալյանի և շատ շատերի անունները:
Վարպետի մասին մեր մի գրվածքի բնաբան ընտրել էինք Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի խոսքը՝ «Կյանքի ծովը մշտապես ալեկոծում է ինձ»: Իսկ ծովը միայն փոթորիկ չէ, այն լինում է նաև հանդարտ: Նկարչի կյանքը «ծով» է: Նրա «Իգդիր» վեպը և «Հոգեհանգիստ Իգդիրում» կտավը արարող և հունից դուրս եկող ծովն է հիշեցնում: Իր երկար կյանքի ընթացքում Էդվարդ Իսաբեկյանը ստեղծել է և հանրահայտ նկարներ, որոնք կապված են հայ ժողովրդի և ոչ միայն հայ պատմության հերոսական դրվագների հետ, և հարյուրավոր միջին և փոքր կտավներ ու գրաֆիկական էջեր: Պոեզիայում շատ հավադեպ է, երբ վիպական-էպիկական բանաստեղծը ստեղծում է նաև սուբյեկտիվ, քնարական, ինտիմ պատկերներ: Թե ինչ չափով են հայ գրողները ազդել մեր նկարչի վրա՝ իր ավագ և հասակակից ընկերները՝ Դ. Դեմիրճյան, Ս. Խանզադյան, Հ. Սահյան, Վ. Դավթյան, Հր. Հովհաննիսյան դժվար է ասել: Բայց մեզ համար գրեթե ակնհայտ է, որ Դ. Դեմիրճյանը և Ս. Խանզադյանը էպիկական գրողներ են՝ այսինքն պատմող, ասք ասող, Վ. Դավթյանը և Հր. Հովհաննիսյանը ներբողական դրամատիկական տիպի, իսկ Հ. Սահյանը բացառապես քնարական, ներհուն բանաստեղծ է: Ինչում է գաղտնիքը:
Այստեղ մենք գործ ունենք անուրանալի անհատականութամբ օժտված ստեղծագործողների հետ: Իսաբեկյանի դեպքում գաղտնիքը ոչ միայն իր ներքին ալեկոծ բնավորությունն է, այլև ներքին անժխտելի կարգապահությունը: Այս դեպքում էլ գործ ունենք մեծ անհատականության հետ: Նախ, որ նա տիրապետում է դասական կոմպոզիցիայի գաղտնիքներին, երկրորդը նրա բացառիկ բնատուր կոլորիստ լինելն է, ինչպես Ռուբենսը, ինչպես Դելակրուան, ինչպես Վահրամ Գայֆեճյանը, ինչպես Եղիշե Թադևոսյանը: Երրորդը թերևս փոթորկալի վրձինը, որ ծեփում է ռելիեֆի նման: Նման բան գրեթե չի լինում նույնիսկ մեծ վարպետների դեպքում: Բայց Իսաբեկյանի դեպքում պատահել է:
Ժամանակին, սկսած 17-րդ դարից արվեստաբաններ Ռոժե դը Պիլը, Ջիովաննի Բելլորին, Շարլ Բոդլերը և ուրիշներ զարմացել են Ռուբենսի և Դելակրուայի պատմական և գրական իմացություններուվ:
Սուրենյանցից և Կոջոյանից հետո նման իմացություններով մինչև ուղնուծուծը օժտված էր Էդվարդ Իսաբեկյանը: Իսաբեկյանի ընկեր, վրաց նշանավոր բանաստեղծ Մորիս Փոցխշվիլին հիացմունքով էր արտահայտվում նկարչի «ընդվզող և անհանգիստ թափի, պոետական աչքի ու ասպետական հոգու» մասին, մատնանշելով , որ վարպետի «կտավները հայելիների պես արտացոլում են Հայոց աշխարհի թե երեկվա, թե վաղվա օրը, արցունքն ու ժպիտը, ցավն ու խինդը»: Պատահական չէ, որ «Իգդիր» վեպի առաջին իսկ էջերում զգացվում է «Հայրենասերի ողբը» ինչպես Աբովյանի «Վերքի» առաջին էջերում և ապա սկսվում կերպարների շարքը իրենց ճակատագրերով:
Նկարչի «ինքնուրույն ճանապարհը» արդեն մատնանշում էր խորհրդային արվեստագիտության հիմնադիր Ռուբեն Դրամբյանը 1947թ. լույս տեսած նկարչի կատալոգի առաջաբանում: «Տանյա» կտավում և «Վարդանանքի» նկարազարդումներում հեղինակը ձգտել է ոչ թե «արտաքին էֆեկտներին, այլ խորը ներքին զգացմունքներին»: Արվեստաբան Մ. Այվազյանը տարբերակում է նկարչի մոնումենտալ պատմական նկարները և կամերային, ինտիմ կտավները, որոնց բնորոշ են «ձևի մեծ ավարտունությունն ու գեղանկարչության բարձր որակը»:
Այսպիսով, Էդվարդ Իսաբեկյանը, ինչպես նշել են արվեստաբանները, նկարիչները և գրողները՝ հայ արվեստում արդեն իսկ առանձնահատուկ տեղ էր գրավում իր պատմական բազմաֆիգուր կամ միաֆիգուր դինամիկ հորինվածքներով, բազմաժանրությամբ, դիմանկարների և ինքնանկարների կերպարայնությամբ: Նրա արվեստը, ինչպես անվանի բանաստեղծ Վ. Դավթյանն է նշում, «առնական է, քնքուշ, ռոմանտիկ և ռեալիստական » այսինքն՝ վիպական և քնարական միաժամանակ:
Միանշանակ է, որ նկարիչը, տիրապետելով տեխնիկական մեծ զինանոցի և կայծակնային վրձնահարվածների, «ամենաանհանգիստն» է թերևս նորագույն շրջանի հայ գեղանկարչության մեջ: Թվում է, ի սկզբանե մեր առաջ կանգնած է միանգամայն ձևավորված այնպիսի նկարիչ, որ կարծես իր խոսքն ասել էր մինչև 1960-ականների վերջը՝ իր մեծադիր պատմա-հայրենասիրական կտավներով, դրանցում հորինվածքի և կոլորիտի, բնության վեհության ու մարդկային ֆիգուրների ներդաշնակման, հերոսականության և ողբերգականության արտահայտություններով, դիմանկարներով և գրքի նկարազարդումներով, և ահա դրանից հետո նա իր բարձր պատասխանատու աշխատանքն է կատարում ազգային պատկերասրահի տնօրենի պաշտոնում: Գալիս են նոր վարպետներ, որոնցից շատերը իր աշակերտներն են՝ իրենց գյուտերով, իրենց վերանայումներով, իրենց կրած նոր ազդեցություններով ու որոնումներով: Վարպետը ինչ-որ մասով դրսևորվում է նաև իր աշակերտների մեջ:
Բայց նշվեց, որ նա օժտված էր անդադրում բնավորությամբ և չէր կարող իր տիտղոսներով բավարարված նկարել միայն պատվերներով: Այստեղ է, որ տեղի էր ունենում մի նոր կերպափոխություն, այն, ինչ կատարվել էր Դելակրուայի, Կորոյի և Ռեմբրանդտի նման վարպետների հետ: Չնայած մինչև կյանքի վերջը գեղարվեստի ակադեմիայում իր ավանդած գեղանկարչության և կոմպոզիցիայի դասերին, նա արվեստանոցում կարծես թե ավելի շատ նկարում է իր համար: Այլապես արվեստանոցը լեփ լեցուն չէր լինի մեծ ու փոքր հարյուրավոր կտավներով՝ արված 1970-ականններից մինչև կյանքի վերջը: Կյանքի վերջին տասնամյակներում վարպետը մաքրում էր իր գեղանկարչությունը գրական-պատմական շերտերից և պատմողականությունից:
Փոխարենը ուժեղացնում էր գեղանկարչական հենքը: Դա նշանակում է ոչ թե պատմականի ու պատմողականի բացարձակ մերժում, այսինքն՝ այն հիմքի, որի վրա հենված է նկարչի արվեստը և ինչը նրան հռչակ է բերել, այլ դրանց վերածում ակնարկների՝ հանուն մաքուր գեղանկարչականի ոչ թե այն իմաստով, ինչը բնորոշ է դեկորատիվ հարթության ձգտող նկարչությանը, այլ հենց այն իմաստով, ինչով բնորոշում էր վենետիկյան մեծ կոլորիստների, Ռուբենսի ու Վելասկեզի առավելությունները վենետիկցի քննադատ բանաստեղծ Մարիո Բոսկինին 17-րդ դարում:
Այսինքն պայմանականորեն նկարչության հիմքը համարելով գծանկարը, Բոսկինին պնդում է, որ նկարին կյանք ու շնչառություն է տալիս գույնը: Գույնն է, որ այլափոխում է ձևը և այն կենդանացնում: Այսինքն այն, ինչը Ֆրանսիայում վերակենդանացնում էին Վատտոն, Ֆրագոնարը, Կորոն, Մանեն, Ռենուարը ինչպես նաև երկրորդ-երրորդ սերնդի մի քանի աբստրակցիոնիստները և Ռուոյի նման վարպետները: Այդպիսի դեպքերում գույնը խառնվում է, ծեփվում է, անցնում առարկաների հստակ սահմանները, գույնը հյուսում է կտավը և այստեղ վրձնից բացի գործում են նաև մատները, շպատելները և մաստեխինները: Մեզանում այդ տիպի գեղանկարչության մեծագույն վարպետներ էին Եղիշե Թադևոսյանը և Վահրամ ԳայֆեՃյանը: Նկարելու այս եղանակը քչերին է մատչելի, քանի որ նկարի փոխարեն կարող է ցեխ ստացվել: Իսաբեկյանի դեպքում ստացվում են ակնեղենից կազմված երազներ՝ իր մանկության հուշերի, անձնական ապրումների, անձնական կարոտախտի, վերակոչման, ձիերի ու կանանց անառիթ նազանքի գունագեղ վերարտադրմամբ: Նման նկարները համաձուլվածք են դասական գեղանկարչության (Ռուբենս,Դելակրուա) և իմպրեսիոնիստներին մոտ գունային հարվածների, սիլուետների, դինամիկայի: Եվ այդ ամենը իսաբեկյանական աչքերով, աննախադեպ համարձակությամբ և գեղեցիկի նկատմամբ հատուկ պաշտամունքի հասնող զգացումով, հենց այն գեղեցիկի, որով ապրում ու հիանում է սովորական մարդը և ոչ թե վերացական հայեցողական գեղեցիկի: Մեր մեղավոր կարծիքով նման գեղանկարչությունը կարող է ճեղքել ժամանակի պատնեշը և լինելով ազգային և համամարդկային՝ վարակել նաև ուրիշ վարպետների, ինչն արդեն տեսնում ենք վերջին տասնամյակներում:
Պարզվում է, որ մենք իզուր չենք հիշել Իսաբեկյանի արձակագիր և բանաստեղծ ընկերներին: Նկարիչը իր նշանավոր «Իգդիր» ինքնակենսագրական վիպակից առաջ գրել է մեծ թվով բանաստեղծություններ: Դրանք կարելի անվանել «մտորումներ և ապրումներ» և դրանց համար առանձին տեղ հատկացնել «Իգդիրի» և նրա հոդվածների միջև: Ադ բանաստեղծությունները նման են ճեպանկարներ: Դրանք, իրոք բանաստեղծ Իսաբեկյանի սիրտը ծվատող մտորումներ և ապրումներ են, որոնք երբեմն հում վիճակում են` չհասած «էսթետիկական հույզերի» այն մակարդակին, ինչ հատուկ է նկարներին: Բայց ապրումների ահագնությունը նույնն է, ինչ վիպակում, դրանք «Իգդիրի» նախանվագն են և իրենց նախնական վիճակում նույն կրքով են տոգորված: Այսինքն դրանցում կգտնես և՛ էպիկա, և՛ քնարականություն, և՛ իրոնիա ու երգիծանք: Դրանցից մի քանիսը նվիրված են Եղիշե Չարենցին, Սերո Խանզադյանին, Համո Սահյանին և Հրաչյա Հովհաննիսյանին: Բայց գրված են իսաբեկյանական ոգով և շնչով, որտեղ կգտնես գրական բարձր լեզու և ժողովրդական լեզվի համուհոտ: Բանաստեղծական հերոսներն են սերը, Զանգուն, Արաքսը, Իգդիրը, Նավզիկեն, Շամիրամը, սուփրա-սեղանը, հին տաճարի պես փլված ու կանգուն սիրտը և այլն:
Սիրտս ամբողջ բեկորներից
Հին տաճարի,
Չեմ էլ հիշում` երբ է եղել
Քարը քարին, դուռը վրան……
Նկարչի նվիրական սեփականությունը, նրա բազմամյա ստեղծագործություններն են, որոնք սպասում են, ու դառնան նաև հայության սեփականությունը:
Մենք անհամբեր սպասում ենք, որ Իսաբեկյանի թանգարանի դռները շուտ բացվեն արվեստասեր հասարակայնության առջև:
Վիգեն Ղազարյան
արվետագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ Մշակույթի վաստակավոր գործիչ
«Ազգ», 19.12.2009