Հովհաննիսյան Ռ. — Էդվարդ Իսաբեկյանի կտավները — ամս., «Սովետական արվեստ», Ե., հ.8, 1965

Posted on Հնս 19, 2015 in Uncategorized

Էդուարդ Իսաբեկյանը սովետահայ կերպարվեստի աչքի ընկնող դեմքերից է, նրա առաջատար գործիչներից, որի ստեղծագործությունները, վառ ու ինքնատիպ, պայմանավորել են մեր կերպարվեստի առանձնահատուկ կողմերից մեկը: Իր աշխատանքներում Իսաբեկյանը միշտ էլ դրսևորում է յուրատիպ անհատականություն: Երևույթները նկարչորեն մեկնաբանելիս Իսաբեկյանը դրանց էության մեջ շարժումն ու անհանգիստն է նկատում, ընդգծում խռովքը, հախուռն դինամիկան: Դա էլ հենց արտահայտչական առանձին կնիք է դնում նրա ստեղծագործությունների վրա:
Է.Իսաբեկյանը ավելի քան 25 տարի բեղմնավոր աշխատանք է կատարել մեր կերպարվեստում, ստեղծել ամենատարբեր ժանրերի ու ձևերի գործեր՝ մեծադիր թեմատիկ- կոմպոզիցիոն կտավներ, դիմանկարներ, բնանկարներ ու նատյուրմորտներ, գրքի ձևավորման նմուշներ, գծանկարներ և այլն: Հարուստ մի պատկերասրահ են կազմում Հայկական ՍՍՌ ժողովրդական նկարիչ Է.Իսաբեկյանի ստեղծագործությունները, որոնց մի մասը միայն վերջերս ցուցադրված էր Նկարչի տան սրահներում: Հավանաբար այս ցուցահանդեսը կներկայացվի նաև մեր հանրապետության սահմաններից դուրս, Թբիլիսիում, Մոսկվայում, և ամենաուր դիտողների առջև Իսաբեկյանը կներկայանա որպես լայն հետաքրքությունների տեր արվեստագետ-քաղաքացի, ջերմ հայրենասեր, հախուռն խառնվածքի տեր մի նկարիչ, որի համար հայրենիքին ու ժողովրդին ծառայելը ամենանվիրական սկզբունքն է եղել:
Ասացինք, որ Իսաբեկյանը հավասարապես ձգտում է կերպարվեստի ամենատարբեր ժանրերին ու ձևերին, սակայն ճշմարիտ կլիներ ընդգծել, որ նրան առանձնապես գրավում է գեղանկարչության «պսակը», ինչպես ասում են, թեմատիկ-կոմպոզիցիոն պատկերը:
Դա, ինչպես հայտնի է, նկարչից շատ բան է պահանջում՝ թեման նկարչորեն ըմբռնելու ձիրք, գեղարվեստական կերպարի հղացման առանձնահատուկ շնորհք, մեծ վարպետություն,- գծեր, որ միշտ դրսևորվել են Իսաբեկյանի հաջողված աշխատանքներում դեռ քառասնական թվականներից սկսած, երբ Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիան փայլուն ավարտած, երիտասարդ ու եռանդուն՝ նա ոտք դրեց մեր կերպարվեստի ասպարեզը: Դժվար չէ կռահել Իսաբեկյանի հետաքրքրությունների և ոգևորության սկզբնաղբյուրներն այդ տարիներին կատարված աշխատանքների մեջ: Ինչ-որ տեղ ռոմանտիզմի մեծ նկարիչ Դելակրուայի արվեստն ենք հիշում, որ նկատվում է «Առևանգում» կոմպոզիցիայում կամ՝ Ժերիկոյին, որ առանձնապես զգացվում է 1940թ. կատարված «Ինքնանկարի» մեջ: Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Այն ո՞ր իսկական արվեստագետն է ասպարեզ իջել՝ առանց սիրած նկարիչներին հետևելու: Իսաբեկյանը լավ օրինակներ է ունեցել իր համար, առաջադեմ արվեստի դասականներ Դելակրուան, Ժերիկոն, Կուրբեն, իսկ հետո նաև հայ կլասիկները՝ Սուրենյանցը, Աղաջանյանը, Թադևոսյանը:
Արդեն այս տարիների գործերի մեջ որոշակիորեն ընդգծվում է Իսաբեկյանի ստեղծագործական հակումը դեպի պատմական թեմաները: «11-րդ բանակի մուտքը Երևան»(1940թ), «Կարմիրները հայկական գյուղում»(1940թ) և հատկապես «Մարտ քաղաքի համար» մեծադիր կտավը (1942թ) վկայում են նկարչի հակումը դեպի դինամիկ կոմպոզիցիաները, մարդկային կրքերի հախուռն դրսևորումները: Գուցե ամեն ինչ ասելու, շատ ասելու ձգտումը հատկապես այս վերջին կտավը զրկել է կերպարային ամբողջությունից, գուցե իշխող շագանակագույն կոլորիտը փոքր-ինչ արժեզրկում է այս կտավը, սակայն ճշմարտությունն այն է, որ մեզ մոտ ոչ ոք այդ տարիներին նրա նման ուժեղ չի զգացել թեժ ճակատամարտի, տարերքների բախման, ինչպես Սուրիկովը կասեր, գեղարվեստական կերպարը: «Մարտ քաղաքի համար» կտավը 40-ական թվականների մեր կերպարվեստի լավագույն գործերից է և իր արժեքավոր տեղն ունի Հայրենական պատերազմի տարիների ստեղծագործության մեջ:

Մորս դիմանկարը. 1946, կտավ, յուղաներկ, 66×57 (ԻՑ)

Մորս դիմանկարը. 1946, կտավ, յուղաներկ, 66×57 (ԻՑ)

Հետզհետե ավելի ամրապնդվում է Իսաբեկյանի արվեստը, դրա ամենավառ օրինակն է 1943թ. արված «Մորս դիմանկարը»: Այս աշխատանքը, որ իր ակունքներում խարսխված է համաշխարհային ռեալիստական արվեստի ամենաամուր տրադիցիաների, հատկապես Կուրբեի ռեալիստական արվեստի վրա, իրոք լավագույներից մեկ է մեր կերպարվեստում: Երփնագրելու ամուր մաներով արված այս աշխատանքում վաստակած մարդու, գթասիրտ, քնքուշ մոր ընդհանրացված կերպարն է տրված, իր կյանքը զավակներին նվիրած, քաղցր վերհուշ ապրող մոր կերպարը:
Այս դիմանկարը շրջադարձային էր Իսաբեկյանի համար: Դրան հաջորդած «Դավիթ Բեկ», (1945), «Տանյա» (1946) կոմպոզիցիաները արդեն հեռու են նախորդ կոմպոզիցիաների պայմանական կոլորիտից, շագանակագույնի գերիշխող գամմայից: Ավելի պարզ ու կոնկրետ  է պատկերի ամբողջական կերպարը: Այս բանը առանձին ուժով է դրսևորված «Տանյա» կոմպոզիցիայում: 1942 թվականի նույնանուն էսքիզի հիման վրա արված այդ կտավը սովետահայ կերպարվեստի ետպատերազմյան շրջանի ամենացայտուն գործերից է: Ֆաշիստների նկատմամբ Զոյա Կոսմոդեմյանսկայայի ունեցած ատելության մեջ ասես սովետական ողջ ժողովրդի բողոքն ու ցասումն է մարմնավորված մի կողմից, մյուս կողմից՝ մեր երիտասարդության լավագույն գծերը, հոգու շիտակությունը, նվիրական զգացումները: Կոմպոզիցիան, որի մասին շատ-շատ է գրվել տարբեր առիթներով, ամրակուռ է, հավաք: Հմուտ ռեժիսյորի նման նկարիչն այստեղ ողջ տեսարանը կառուցելիս աչքի առաջ ունեցել է հիմնականը, կարևորը և հնարավորին չափ շեշտել, ընդգծել է այդ կարևորը: Զոյան կոմպոզիցիայի հիմնական հերոսն է, ու թեև այստեղ ամենատարբեր դրսևորումներով այլ մարդիկ էլ են պատկերված՝ հրճվող ֆաշիստներ, կարեկից համագյուղացիներ, նա է մնում նկարի կենտրոնը, նա է պահում ողջ պատկերը: Հենց դա է, որ Իսաբեկյանի այս պատկերին կառուցիկ հավաքվածություն, ավարտուն պատկերայնություն է հաղորդում:

Ծերունու առավոտը. 1964, կտավ, յուղաներկ, 145 × 100 (ՀԱՊ)

Ծերունու առավոտը. 1964, կտավ, յուղաներկ, 145 × 100 (ՀԱՊ)

Այս և հետագա տարիներին արված գործերի մեջ նկատելի է ևս մի առանձնահատկություն: Իսաբեկյանը սիրում է իր թեմաները բնության մեջ պատկերել, ընդ որում, նման դեպքերում բնությունը սոսկ միջավայր չի դառնում, այլ իր հիմնական տրամադրությամբ լրացնում է կոմպոզիցիայի բովանդակությունը, զգալիորեն ընդլայնում նրա թեմատիկ հնչողության սահմանները: Ճիշտ է, միշտ չէ և բոլոր գործերում չէ, որ բնության մոտիվի և բուն գործողության իմաստը հավասարակշիռ են, հաճախ բնապատկերը գերիշխող է, մի բան, որ որոշ դեպքերում դիսոնանս է մտցնում գեղարվեստական կերպարի ամբողջության մեջ: Այդպես է ստացվել, օրինակ, «Հեյ ջան սարեր, Սասմա սարեր» մեծադիր կոմպոզիցիան (1956թ): Այստեղ, ինչպես նաև «Դավիթը գառնարած» կտավներում Իսաբեկյանը, թվում է, ոճական որոշակի մոտեցմամբ պետք է շեշտը դներ պատկերվող նյութի էպիկական, էպոսային բնույթի վրա, ընդգծեր Դավթի կերպարի էպոսային էությունը: Այս առթիվ ժամանակին բազմիցս խոսվել է, ու թեև մեծադիր այս կոմպոզիցիաները, հատկապես «Դավիթը գառնարած» կտավը, իրենց գեղարվեստական արժանիքներով նշանակալից երևույթ էին մեր կերպարվեստում, այնուամենայնիվ այսօր էլ մտածում են, որ այդ տիպի գործերը մեկնաբանելիս արվեստագետը անպայմանորեն պետք է հարազատ մնար պատկերվող նյութի բուն էությանը, ճիշտ այնպես, ինչպես վարվել են մեր կլասիկները, նաև մեր հայ երփնագրի խոշոր ներկայացուցիչները՝ Առաքելյանը, Կոջոյանը, Սարյանը:
Շարունակելով իր որոնումները պատմառևոլուցիոն թեմատիկայի բնագավառում, Իսաբեկյանը 1955-57թթ. ստեղծում է ռոմանտիկ շնչով առլեցուն «Գյուղացիների ապստամբությունը Հաղպատում 1903 թվին» և նույն թեմայով, սակայն ավելի խոշոր պլանով արված «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությունը 1903թվին» մեծադիր կոմպոզիցիաները: Վերջինս, պատկերում է, թե ինչպես ժայռերի եզրին խմբված գյուղացիները քարեր են գլորում ցած, փակելու համար ցարական զինվորների ճանապարհը, որոնք Հաղպատ են եկել գյուղացիների ապստամբությունը ճնշելու համար: Ապստամբների ատելությամբ լի դեմքերը, նրանց դինամիկ շարժումները, երկնքին գծագրված ծանր, գորշ ծխաքուլաները, եկեղեցիների հանդիավոր և խորհրդավոր ուրվանկարները- ամեն ինչ թեժ կռվի, ուժերի ահեղ բախման գեղարվեստական կերպար են ստեղծում: Սակայն նորից մի թերության մասին պետք է խոսել այս նկարի կապակցությամբ: Իսաբեկյանը հաճախ աչքաթող է անում գեղարվեստական ընտրության հարցերը, թեմատիկ կոնկրետ մի հունով ողջ գործողությունը զարգացնելիս, առիթից առիթ, ավելի շատ բան ասելու համար խախտում է գեղարվեստական տրամաբանությունը: Ասված է, սակայն նորից հարկ է հիշել այս կոմպոզիցիայում տեղ գտած ծերունու կերպարը, որ կռվի այս թեժ պահին հանգիստ, անխռով իր ծխամուրճն է ծխում: Վերը հիշված թերությունները, որ հավանաբար նկարչի ստեղծագործական համարձակ որոնումներից են բխում, առավել ցայտունությամբ են դրսևորվել «Պատասխան Հազկերտին» բազմաֆիգուր մեծակտավ կոմպոզիցիայում (1960):

Ակադեմիկոս Գամսախուրդիայի դիմանկարը. 1961, թուղթ, կավճամատիտ, 43×63 (ՀԱՊ)

Ակադեմիկոս Գամսախուրդիայի դիմանկարը. 1961, թուղթ, կավճամատիտ, 43×63 (ՀԱՊ)

Նկարչի հղացումով պատկերը ժողովրդի միասնական կամքի, թշնամուն հաղթելու պատրաստակամության հերոսական կերպար է, պաթետիկ մի սիմֆոնիա, որտեղ , սակայն, նկատում ես նկարչի ավելի շատ բան պատմելու ցանկությունը, որ մի շարք մեղեդիներ է հնչեցրել կտավի մեջ, սյուժետային զանազան, համարժեք մոտիվներ: Այստեղ աշխարհիկ ու հոգևոր հայրերն են, իշխաններ, նախարարներ, նվիրատվություններ անող կանայք և աղջիկներ, իրենց որդիներին հայրենիքի ազատագրության գործին բերող ծնողներ, կռվելու պատրաստ ռազմիկներ:
Սյուժետային հիմնական մոտիվը, Հազկերտին պատասխան գրելու դրվագը, ասես կորչում է սյուժետային մյուս իրավիճակների մեջ: Ընտրելու, առանձնացնելու, կարևորելու խնդիրների որոշ անտեսումն այս նկարում ինչ-որ չափով ստվերում է պատկերի հիմնական գեղարվեստական կերպարը:
Հաճելի է նշել, որ նկարիչը հատկապես այդ խնդիրներն իր համար պարզաբանելու ուղիով է զարգացնում իր ստեղծագործությունը, և 60-ական թվականերին արած իր գործերում, թեմատիկ-կոմպոզիցիաներում հասնում է մեծ պատկերայնության, լակոնիկ արտահայտչաձևերի: Այս մղումը նկատելի է ոչ միայն օգտագործված հնարների ու ձևերի մեջ, այլև նկարների գեղարվեստական կերպարների բուն հղացման: Ավելի նկարչորեն է մտածում Իսաբեկյանը վերջին տարիներս արած իր ստեղծագործությունների մեջ: Մի բան, որ զգալի փոփոխություն մտցրեց արվեստագետի որոնումներում ընդհանրապես: Պարզ ուրվանկարայնությունը, գտնված ռիթմը, գործողության տրամաբանական զարգացումը առավել հստակ ու ըմբռնելի է դարձնում նկարչի գեղարվեստական կերպարը, նրա գործերի ներքին իմաստն ու էությունը: Այդ նոր գծերով են բնորոշվում Իսաբեկյանի «Տաթևի ծխախոտագործուհիները» (1958թ), «Գանգրահեր տղան» (1964թ), «Նավզիկե» (1964թ) աշխատանքները, «Լճափին», «Անուրջներ» էսքիզները և ուրիշ մի քանի գործեր:

Մարտունեցի ծերունին. 1957, կտավ, յուղաներկ, 50×45 (ԻՑ)

Մարտունեցի ծերունին. 1957, կտավ, յուղաներկ, 50×45 (ԻՑ)

Արվեստագետի ստեղծագործության մեջ արդեն կայուն որակ դարձած այս գծերը իրենց զգացնել են տալիս նաև գեղանկարչության մյուս բնագավառներում՝ դիմանկարչության, բնանկարչության, գրաֆիկական աշխատանքների մեջ: Եթե դիտելու լինենք Իսաբեկյանի ստեղծագործությունը դիմանկարչության տեսակետից, ապա վաղ շրջանի «Մորս դիմանկարը», «Ինքնանկար», «Մարտունեցի ծերունին» աշխատանքների կողքին, ուր հիմնական շեշտը մարդկանց ներքին, հոգեբանական կողմերի վրա է դրված, վերջերս արված դիմանկարներում նկատելի է նկարչի մղումը՝ թեմատիկ-կոմպոզիցիոն հնչողությամբ ներկայացնել իր հերոսներին, եթե կարելի է ասել, դիմանկար-կոմպոզիցիոն պատկերների ձևով: Այս հանգամանքը անպայմանորեն ավելի լայն ու խոր իմաստ է տալիս Իսաբեկյանի դիմանկարներին: Նման հղացումով արված գործերից են «Դերենիկ Դեմիրճյան», «Ակսել Բակունց» դիմանկարները, և, հատկապես, «Բյուրականցի ծերուկն ու Արտավազդիկ եկեղեցին» աշխատանքը: Այս թեմատիկ-կոմպոզիցիայում բյուրականցի ծերունու բարի կերպարը սիմվոլանում է միջնադարյան հայ ճարտարապետական կոթողի՝ ավերված, բայց հմայքը չկորցրած ու ասես հավետ կանգուն եկեղեցու ուրվանկարի վրա: Կենսախինդ է գեղարվեստական կերպարն այս կտավում: Դա ներքուստ լուսավորվող, թարմ և հյութեղ երփնագրով արված ռեալիստական գունանկարի մի հիանալի օրինակ է մեր կերպարվեստում: Մարդու խարակտերն զգալու, սրված ու դիպուկ ձևերով ներկայացնելու օրինակ են նաև վերջերս ստեղծված «Ծերունու առավոտը» և «Նադեժդա» դիմանկարները:

Արփենիկ. 1944, թուղթ, մատիտ

Արփենիկ. 1944, թուղթ, մատիտ

Թեմատիկ պակերայնության ձգտումը պարզ դրսևորված է Իսաբեկյանի բնանկարներում ևս: Ի դեպ, զարմանալի, սակայն լրիվ հասկանալի մի ընդհանրություն կա Իսաբեկյանի և ժամանակակից հայ պոեզիայի լավագույն ներկայացուցիչների ստեղծագործությունների միջև: Երբ դիտում ես նույնիսկ այնպիսի մոտիվներ, ինչպիսիք են մասրենու թուփը, արևկեզ փշեր, փշատենի, մտաբերում ես Համո Սահյանի, Պարույր Սևակի, Վահագն Դավթյանի պոեզիայի լավագույն պատկերները: Իհարկե, տրամաբանական և հասկանալի է սերնդակիցների հոգեկան հարազատությունը:
Իսաբեկյանի ձգտումը՝ պատկերվող մոտիվի մեջ անպայման իմաստ և գաղափար դնել, նրա փոքրադիր էտյուդն անգամ լայն կտավի աստիճանի է հասցնում, դարձնում բնության գեղարվեստորեն ընդհանրացված պատկեր: Այդպիսիք են, օրինակ, «Սպիտակ ձի» (1954), «Կեսօր.գոմեշների լոգանքը» (1955), «Գառնո ձորը» (1958), «Խնձորեսկ» (1962) և մի շարք այլ բնանկարներ:
Իսաբեկյանի ստեղծագործության անքակտելի մասն են կազմում նրա գրաֆիկական աշխատանքները, գրքի ձևավորումներն ու նկարազարդումները, ակվարելները, գծանկարներն ու ճեպանկարները: Գեղանկարչության մեջ նկատվող նրա մղումը դեպի լակոնիզմ և պարզ արտահայտչամիջոցներ, յուրովի դրսևորվում է և նրա գրաֆիկական աշխատանքներում: Վերջերս ստեղծած նրա կավճամատիտային գործերը արված են շարժման, ուրվանկարի պարզ ընկալումներով, գծի պլաստիկ զգացողությամբ: Այս իմաստով առանձնապես աչքի են ընկնում ակադեմիկոս Կ.Գամսախուրդիայի, նկարչուհի Արփենիկ Նալբանդյանի դիմանկարները՝ արված խարակտերի սուր զգացողությամբ, գծի պլաստիկ ըմբռնողությամբ և հակիրճ միջոցներով:
Էդվարդ Իսաբեկյանը ուժերի ծաղկման շրջանն ապրող արվեստագետ է, խանդավառ մի նկարիչ, որ դեռ շատ և բազմազան գործերով պիտի հարստացնի մեր կերպարվեստը:

Ռաֆֆի Հովհաննիսյան

 

 

Leave a Reply

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են *-ով