Իսաբեկյան Է. — «Մաեստրո Քոչարը: Հուշերի անդրադարձում», էջ 19-23, գիրք, «Անտարես», Ե., 2016, 312 էջ

Posted on Նյմ 1, 2019 in Uncategorized

     «Մաէստրո» կոչումը Երվանդ Քոչարն իր հետ Երևան բերեց Ֆրանսիայից[1]: Երևանում Մեծերին սովորաբար «Վարպետ» էին ասում:
Երվանդ Քոչարը Երևան եկավ հերթական ներգաղթի ժամանակ` դերասան Լևոն Հարութի, դիրիժոր Յաղուբյանի ու այլոց հետ և անմիջապես ճանաչելի դարձավ որպես նկարիչ-արձանագործ:
      1939թ., մինչև «նստելը»[2], մեր էպոսի 1000-ամյակի տոնակատարության օրերին հասցրեց մի հրաշալի արձանախումբ ստեղծել. դա «Դավթի» գիպսե տարբերակն էր:
Նա, ինչպես բոլոր ներսիսյանցիները, խոսում էր ընտիր հայերենով` պահպանելով թիֆլիսյան ավանդույթները, նաև թիֆլիսյան ապրելակերպը` աղն ու հացը:
      Նրան կարելի էր համարել թիֆլիսյան նկարչական դպրոցի ներկայացուցիչ, քանի որ այդ «դպրոցը» կար, պատմական փաստ էր, հանձինս Հակոբ Հովնաթանյանի, Վանո Խոջաբեկյանի, Գևորգ Բաշինջաղյանի, Ալ.Բաժբեուկ-Մելիքյանի, Գևորգ Գրիգորյանի և այլոց:
       Հետաքրքիր, շատ հետաքրքիր մարդ էր Մաէստրոն, հազվագյուտ զրուցակից: Սրամիտ էր, հումորով, սիրում էր անեկդոտներ լսել, բայց ոչ լպիրշ: Անկեղծորեն, երեխայի պես ծիծաղում էր ու ինքն էլ էր պատմում, սիրում էր նաև թեթև կոնծել. որպես հին թիֆլիսեցի` Կախեթի գինու սիրահար էր:
      Խորը, իմաստալի մտքերն ասում էր զարմանալի պարզ և մատչելի, ոչ մի ճիգ` «գիտունիկ», «խելոք» երևալու: Նրա իմաստությունն արևելյան էր. օրինակներ էր բերում հեքիաթներից, «Հազար ու մի գիշերներից», Խայամից, Հաֆեզից… Անգամ լուրջ քաղաքական հարցեր մեկնաբանելիս միայն օրինակներով էր խոսում:
Նկարիչների ընդհանուր ժողովներ հաճախ էին լինում` միշտ ստեղծագործական հարցերի շուրջ… և հաճախ էլ համապատասխան տեղերի ներկայացուցիչների պարտադիր ներկայությամբ և «ակտիվ» մասնակցությամբ:
       Արվեստի աշխատողների տանը ժողով էր` նախագահությամբ ԿԿ-ի ներկայացուցչի:
       Զեկուցողն էր Նկարիչների միության կուսքարտուղար Արա Սարգսյանը, թեման` «Ֆորմալիստական երևույթները մեր արվեստում»: Քննադատվում էին արվեստաբանները, հատկապես նրանցից ազնվագույնը` Ռուբեն Դրամբյանը: Երբ ելույթները դարձան վտանգավոր, Քոչարը, որ ներկա էր, ամբիոն բարձրացավ: Քար լռություն տիրեց, ու Քոչարը սկսեց իր խոսքը.
       — Արևելյան մի շուկայում հանցանք էր գործել մի մսավաճառ: Քաղաքապետի որոշումն անողոք էր. մսավաճառ Հուսեինը պիտի կախվեր… Բերում են Հուսեինին, պարանը օճառում, օղակ անում և վիզն անցկացնում… և երբ կախում են, պարանը ձգվելուց սահում, դուրս է պրծնում, քանի որ Հուսեինի վիզը շատ հաստ էր: Կրկնում են երեք անգամ` ապարդյուն. պարանը սահում, դուրս է գալիս, իսկ Հուսեինը մնում է անվնաս: Ձանձրացած քաղաքապետն էլ նոր «որոշում» է կայացնում.
      — Բերեք,-ասում է,- փինաչի Հասանին, նրա վիզը բարակ է…
Բերում են խեղճ Հասանին և… «հաջող» կախում:
    — Հիմա մերն է,- շարունակեց Քոչարը,- իսկական մեղավորներին թողած` այս հարգարժան մարդուն ենք ուզում կախել, քանի որ վիզը բարակ է…
Մի պահ լռություն տիրեց և… ծիծաղի պոռթկում… Ժողովը կորցրեց իր լրջությունը, իսկ «մեղավորն» էլ` «ֆորմալիստներին գովերգողը», մնաց անվնաս:
      Երկրորդ դեպքն էլ նկարիչների ժողովի ժամանակ էր: Խոսքն այն մասին էր, թե ինչ ավերածություններ են անում «վայ» քննադատները մեր արվեստում: Խոսեցին շատերը, իսկ մենք սպասում էինք Մաէստրոյի ելույթին:
     Վեր կացավ ու պատմեց մի զվարճալի պատմություն.
    — Մի չոբան, երկար մահակը ուսին, մտնում է բրուտի խանութ և մահակն ուսին էլ շրջում է խանութում: Ամեն անգամ շրջվելիս մի ամբողջ շարք ջարդ ու կտոր է անում. չգտնելով իր ուզածը` հարցնում է խանութի տիրոջը.
    — Մածնի աման ունե՞ս…
Խեղճ բրուտը գունատված պատասխանում է.
   — Եթե մի անգամ էլ շուռ գաս, ոչինչ չի մնա ծախելու…
   — Սա էլ,- ասաց,- մահակային քննադատության մասին…
Մոմաներկեր էր հնարել, որով կարելի էր ամեն ինչի վրա նկարել` կտավի, փայտի, գաջի, քարի: Հիանալի ներկեր էին, հատկապես մոնումենտալ որմնանկարչության համար, և շատ ցավալի է, որ գործածության մեջ չմտան: Հարություն Կալենցի հետ «Ջրերի խանութի» առաստաղին պլաֆոն էր նկարել: Ներկերը բաժանել էր նկարիչներին, որ փորձեն… ինձ էլ տվեց. տեսնելով, որ դանդաղում եմ` եկավ ու ետ տարավ` ասելով, որ ես դեռ պատրաստ չեմ դրանցով նկարելու:
      Մեր բոլոր դասականներից Քոչարը տարբերվում էր իր էությամբ, խառնվածքով, բնավորությամբ. նա նման էր իտալական վերածնության ժամանակների նկարիչներին, արձանագործներին, այդ զարմանալի վարպետներին, որոնք բանիմաց էին և ամենասովորական պատվերից արվեստի գլուխգործոց էին ստեղծում…
      Մաէստրո Քոչարի բազում կարողությունները, ցավոք, չիրագործվեցին: Նա մարդ էր, նկարիչ, արարող, վերածնությունից դեպի մեզ քայլող և միշտ նոր ու բազմախորհուրդ, բազմաշնորհ, հասարակ, պարզ, մարդամոտ, մատչելի և անմատչելի, ինքնամփոփ: Հաճախ, իր անբաժան ծխամորճի ծուխը ափով ցրելով, թախծոտ հայացքը դեպի լուսամուտը` տխուր ասում էր.
   — Ինձ ոչ ոք չի հասկանում,- և չէր բացատրում, չէր շարունակում, թե այդ ով չի հասկանում իրեն` Մաէստրո Քոչարին:
      Մաէստրոն նաև երգեր էր հորինում:
      Հաճախ զրուցում էինք «Դեֆորմեի» մասին, որը «սովորականը», «տեսանելին» դարձնում է առավել շեշտված, բայց «անհրաժեշտ» չափազանցությամբ, չափը չկորցնելով, որպեսզի տեղի չունենա ստիլիզացիա, և նկարը, քանդակը «չզարդարվի, չփետրավորվի» սիրամարգային պճնանքով:
   — Ակադեմիզմի միակ խոցելիությունը նրանց ընդունած կանոններն էին, պրոպորցիաների, չափանիշների անխախտելիությունը, իսկ «դեֆորմեն» խախտումն է հանուն ֆորմայի սրության` արտահայտչականությունը շեշտելու, կարևորելու համար,- ասաց Քոչարը:
      Ես էլ հիշեցի Պիկասոյի խոսքը. «20-րդ դարի նկարչության դժբախտությունն այն է, որ չկա հզոր ակադեմիական դպրոց, որի դեմ արժեր պայքարել…»:
     Ասաց.
   — Պիկասո չի՞, ինչ կուզի` կասի, իրարամերժ բաներ են, իրար հակասող, այնպես, ինչպես ինքը նկարում է, բայց նկարչությունը «պայքարելու» համար չէ:
    Ապա շարունակեց.
   -Իմ ասածն ուրիշ է: «Դեֆորմեն» մշտական հասկացություն է, բոլոր հանճարների կողմից գործածելի անհրաժեշտ «դոզայով», կրկնում եմ, անհրաժեշտ չափով… Եվ եթե անհրաժեշտությունը չես ժխտում, ինչո՞ւ պայքարել նրա դեմ: Առանց ակադեմիական դպրոցի մի օր կարող է նկարչությունը դառնալ անճանաչելի…
Հետո պատմեց աղվեսի և խաղողի առակը…
     Ուշագրավ Մաէստրոյի` «Վարդանի» գիպսե տարբերակի փոքր մոդելը, որը չգիտեմ` պահպանվել է արդյոք: Այն հրաշալի էր իր պրոպորցիաներով, առանձին դետալներով, ինչը մեծի` օրիգինալի մեջ մասնավոր կորուստներ է կրել:
    Քոչարն ասում էր.
   — Ամենադժվարը «ուրիշի աչքերով» սեփական գործին նայելն է, եթե կարողանաս մոռանալ, որ քո արածն է, կտեսնես նոր անելիքներ…
Բարյացակամ վերաբերմունք ուներ երիտասարդ նկարիչների նկատմամբ:
Մի առիթով ասաց, որ պետք է նկարիչներին պատ տալ, որպեսզի մեզանում ստեղծվի որմնանկարչություն, բայց Երևանում պատ չճարվեց: Այդպես էլ մենք չունեցանք որմնանկարչություն: Եղածները պաննոներ են` արված սովորական գաջած պատի վրա, որոնց կյանքը չի կարող երկար լինել:
      Քոչարը իր համար չէր ուզում, այլ երիտասարդների: Ափսոս, որ 7-րդ, 10-րդ, 12-րդ դարերի եկեղեցիների սքանչելի որմնանկարներն այդպես էլ շարունակություն չունեցան:
      Քոչարը սիրում էր այցելել Նկարիչների տանը կից սրճարան, մի բաժակ սուրճի կամ մի բաժակ շամպայնի ընկերակցությամբ զրուցել Կոստան Զարյանի, Լևոն Ներսիսյանի, Ռուբեն Ադալյանի և այլոց հետ:
Հիմա նա չկա…
      Բայց քանի կա հայը, կապրի երկու պղնձակոփ հեծյալների ասպետը` գեղանկարիչ և արձանագործ Մաէստրո Երվանդ Քոչարը:

[1] 1936թ. մայիսին Քոչարը «Սինեյա» շոգենավով շուրջ 1800 մտավորականների հետ ներգաղթեց Հայաստան: Նավը հայրենիք էր բերում նաև Կոմիտասի աճյունը:

[2] 23.06.1941-23.10.1943թթ. Քոչարը հակասովետական պրոպագանդայի մեղադրանքով ձերբակալվեց և ազատ արձակվեց միայն Ներսիսյան դպրոցի իր ընկերների` Կարո Հալաբյանի և Անաստաս Միկոյանի միջնորդության շնորհիվ:

Leave a Reply

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են *-ով