Բաննայա

 Էրևանը Երևան դարձրեց գաղթած ժողովուրդը: Պարսիկ սարդարների Էրևանը փոքրիկ էր, և բնակչությունը շատ չէր` քսան-քսանհինգ հազարից ոչ ավել, իսկ գաղթածները տասնապատկեցին: Ապրում էին խմբերով, «էծը էծին հարազատ է, քան մի սուրու ոչխարը» սկզբունքով և մեծ մասը Սբ. Սարգիս եկեղեցու շրջակա ծուռումուռ փողոցներում, հատկապես Բաննայա կոչված գլխավոր փողոցի վրա, որը սկսվում էր շուկայից, երկու ոչ մեծ «խաների»` քարավանատների միջով էր անցնում, դուրս էր գալիս մեյդանից բարձրացող փողոցի վրա, որի երկու կողմերում խանութներ ու «չայխանաներ» էին, և այդ խանութների շարքում էլ մի քանի խանութներ կային բնակելի, որտեղ ապրում և «գործում» էին… և լեզուս չի գնում, որ ասեմ՝ ովքեր, ինչ տարաբախտ, թշվառ կանայք, որոնց «գործը» Զանգիբասարի թուրք բոստանչիներին, մեյդանում վխտացող գող ու «ղումարբազներին» «սպասարկելն» էր, հաճույք տալը…
       Մի տհաճ բան էլ կար սակայն, որը մեզ բարկացնում էր. դա այդ հիմար երկարականջների` էշերի զռռոցն էր…բայց դրա մասին հետո:
       Բաննայան բարձրանում էր Կոնդ կոչված առանձին քաղաքամասը` բարձր բլրի վրա: Այդ բարձունքի սկզբում կար մի փոքրիկ մեջիդ, որի տակով էլ անցնում էր «Մամուռի» ջրանցք կոչվածը, որն էլ վերևից իջնող առուներով ջրում, սնում էր Կոնդի տակ եղած բակերի պարտեզները: Այդտեղ ապրում էր խառը ժողովուրդ, մեծամասամբ հայեր: Այդ Կոնդի տակի փողոցի մի մասը կա, որի վրա մնացել է նախկին «Գեղարդ» տեխնիկումը (այժմ տեղափոխվել է), որ հիմա Փանոս Թերլեմեզյանի անունն է կրում, չնայած որ հրաշալի նկարիչը բախտ չի ունեցել դասավանդելու այդ ուսումնարանում, պարզապես այդ տարիներին արտասահմանում էր գտնվում: Դասավանդել են Ստեփան Աղաջանյանը, Գաբրիել Գյուրջյանը, Վահրամ Գայֆեճյանը, Սեդրակ Առաքելյանը, Սուրեն Ստեփանյանը, Գոհար Ֆերմանյանը, Արա Սարգսյանը: Կարծեմ, որ բոլորին թվեցի… մեր դասական արվեստի ավագանին, որոնցից յուրաքանչյուրի անունն էլի կզարդարեր այդ ուսումնարանը:
       Կոնդ բարձրացող ուրիշ փողոց էլ կար` «Դաշլի քուչա» անունով, որ իսկապես քարոտ փողոց էր, իսկ մեր փողոցով կարելի էր կառքով բարձրանալ:
       Բանուկ փողոց էր Բաննայան: Եվ այդպես էր կոչվում (բաղնիքների), քանի որ նրա տարածքի վրա կային չորս բաղնիքներ` պարսկական ոճով, գմբեթներով և բոլորը աշխատում էին` սպասարկելով շուրջը եղած բազմաթիվ երևանցիներին:
Հրաշալի բաղնիքներ էին իրենց մեծ գավիթով, հյուրասրահով, «խայֆեով», նարդիներով, պարսկական ղալյաններով և երևելի, հմուտ «քիսաչիներով»: Ասեցի հրաշալի և այդպես էր… այդ բաղնիքներում լողանալը մի առանձին «լազաթ» էր, հաճույք, նամանավանդ, երբ քիսաչին էր քեզ լողացնողը… և դու կարող էիր քեզ համարել մոլլայի կամ փաշայի նման բան:
Ուրբաթ օրերը, այսինքն՝ Մահմեդի «ուղղափառ հավատացյալների» կիրակին, լողացողները կանայք էին, և այդ օրն էլ մենք` անհավատներս, ասում էինք.
       -Էսօր կաճեների օրն է:
      Գալիս էին գույնզգույն չադրաներով մեր կաճեները, մի ամբողջ օրվա ուտելեղենի պաշարով, կապոցներով, մինչև ուշ երեկո: Հայ կանայք գնում էին «Ինժիների բաղնիքը», որտեղ առանձին հարկաբաժին ունեին:
Մեր փողոցը կարող էր, թերևս, զիջել Երևանի կենտրոնական փողոցին` Աստաֆյանին, որն էլ երևանցիների «բոլթա տալու», զուգված վեր ու վար անելու, ծանոթների հանդիպելու փողոցն էր, որ փողոցի նման էր` լայն մայթերով արած և փողոցի երկու կողմերում զվարթ քրքջացող առուներով և ծառազարդ, միշտ մաքուր, տեղ-տեղ զով, հաճելի վիճակում:
Մեր Բաննայա փողոցը նաև երեխաների մշտական խաղատեղն էր, հատկապես դասերից հետո մինչև իրիկուն, և գնացող-եկողներն էլ մեզ արդեն ծանոթ քաղաքացիք էին, կոնդեցիք` սկսած Կոնդում ապրող համբալներից, արհեստավորներից մինչև ինքը՝ Սաշա՝ Ալեքսանդր Աղամալյանը` մեծ իշխանի փոքր եղբայրը, որը ապրում էր իշխան Աղամալյանների գեղեցիկ, միահարկ, կարմիր թրծած աղյուսով շինված մեծ դաստակերտում և երթևեկում ընտիր, ցեղական նժույգով, որը հետո տիրոջ հետ ծերացավ մեր աչքի առաջ…
         Մեր փողոցով տուն էր գնում նաև մոլլլաներից մեկը, որին մենք` երեխաներս, կնքել էինք «սիրուն» տիտղոսով, «սիրուն մոլլա», որի՝ «ազան» երգելու ժամանակ գնում էինք Գոյ մեջիդի դիմացի հրապարակը` ողորկած, պայտաձև, պարսիկ խանութպանների կրպակներով, և լսում էինք նրա «ազանը»՝ երգը, ուղիղ ժամը 12-ին պարսիկների նամազի ժամանակ: Իսկ այդ ժամին ողջ Երևանում ինչքան պարսիկներ կային, որպես կանոն պիտի նամազ անեին, ծնկաչոք, փոքրիկ գորգերի վրա աղոթեին:
Մենք այդ բարեպաշտներին բանի տեղ չէինք դնում, բայց որ խանգարում էինք, չէին թարգում, և քանի որ նրանց բողոքները բանի տեղ չէին անցնում…խնդրում էին մի քիչ հեռու մնալ իրենցից, և մենք էլ չէինք նեղացնում, քանի որ ստանում էինք նաև հատուկ նվերներ` մի բուռ չամիչ կամ մեկական կոնֆետներ…
         Մեզ համար էլ և՛ երգը լսելն էր հաճելի, և՛ այդ «հոգևոր վարձը»: Մենք գնում էինք միայն այն օրերին, երբ մեր «սիրուն մոլլան» էր երգում… կանգնում էինք խմբով, և երբ նա հայտնվում էր, ողջունում էինք ճիչերով ու ծափով, որը նրան ակնհայտորեն դուր էր գալիս… և դա էլ չարացնում էր բարեպաշտներին, իսկ մեր պետքն էլ չէր: Եվ որ իրեն հաճելի էր մեր ներկայությունը, պարզ երևում էր նրանից, որ նա՝ մեր «սիրուն մոլլան», որը երգելով պիտի շրջեր բարձր մինարեթի շուրջբոլորը, որպեսզի բարեպաշտները լսեին և տներում նույնպես նամազով զբաղվեին, ավելի երկար ժամանակ էր մնում մեր կանգնած կողմը և երգում էր ինքնամոռաց, հրաշալի ձայնը կլկլացնելով և ժպիտն էլ հետը…
        Մեր սիրուն մոլլային մենք երեկոյան հանդիպում էինք նաև մեր Բաննայա փողոցում, որտեղից հանդիսավոր, անշտապ, ծաղկազարդ «բոխչա» էլ ձեռքին, բարձրանում էր դեպի Կոնդի տակի իր շքեղ տունը, և մենք պատկառանքով դադարեցնում էինք մեր գզվրտոցը և սպասում մինչև նա անցներ` գոհ ժպիտը հինա դրած բեղի տակ և գոհունակությամբ էլ միրուքը շոյելով, որ և նշանակում էր՝ գոհ է մեր ցույց տված պատվից… Այդպես անցնում էին բոլորը և ոչ բոլորն էին արժանանում մեր հատուկ վերաբերմունքին և հատկապես մեկը կար, մի թուրք, ոչ տարեց մարդ էր, երևի արհեստավոր, որին էլ կնքել էին «խպարտ թուրք» անունով և պատճառն էլ նրա ցից գլուխը և քիթը տնկած քայլելն էր, որ մեզ ջղայնացնում էր… և եթե ձմեռ լիներ, մի քանի ձնագունդ շպացնում էին քամակին, մեջքին մինչև անցներ… ոչինչ, ինքն էլ չէր բողոքում և չգիտես՝ ինչու…
        Բայց մի անգամ էլ, երբ իմ ձնագունդը հենց նրա ցից գլխի փափախին դիպավ ու փափախը թռավ գլխից… այդ մորուքը…հենց այդպես ցից էլ պպզեց և ափերով փնտրում էր իր գլխարկը… Ես մնացել էի ապշած, և երբ տեսա, որ գլխարկը չի կարողանում գտնել, մոտեցա, վերցրի ու տվի իրեն և լսեցի նրա շնորհակալությունը.«Այ կաշանգ բալա, չոխ-չոխ կաշանգ»… Եվ իմացանք, որ այդ մարդու ողնաշարը ինչ-որ ցավ ունի, և ինքը ստիպված է այդպես ցից քայլել… և իհարկե… այդ օրվանից այլևս նրան չդիպանք, և հպարտ չէր խեղճը, հիվանդ էր պարզապես:
       Իշխան Սաշան` Սաշ Աղամալովն էլ, երբ հասնում էր մեր տան կողքի բացատում եղած աղբյուրին, ամեն անգամ իջնում էր ձիուց, սանձը, եթե մենք կողքին լինեինք, սանձը կտար մեկիս բռնելու, որ մեծ պատիվ էր համարվում, իսկ ինքը մի կուշտ ջուր կխմեր մեր սառն աղբյուրից`մի երկու ափ էլ երեսին կտար ու ծաղկավոր, մեծ թաշկինակով երեսը չորացնելուց հետո սանձը բռնողին կասեր.«Ապրե՛ս, տղաս», և կասեր մնացածներին.«Երկու ջուրը մէ հաց ա, քյորփե՛ք», ու սանձը բռնած կբարձրանար Կոնդ: Բարձրանալիս չէր նստում ձիուն` մեղկանում էր ընկերոջը:
       Բաննայա փողոցով, պատահում էր, ուշ գիշերներին անցնում էին նաև ուղտերով քարավանները` բեռներով բարձված, դեպի ուր` չգիտեմ, բայց բալկոններում, կտուրներին քնածներս մի կես ժամից ավելի լսում էինք այդ քարավանի ուղտերի անթիվ տեսակների, չափերի զանգուլակների մեղմ, անուշ ձայնը, որ ոչ մի ձայնի հետ չես խառնի, շատ անուշ էր: Ու՞ր էին գնում տեսնես Կոնդով…
      Անցնում էին նաև այգիներից էշերը` քթոցներով բեռնած, այգիներից վերադարձողները և, պատահում էր, որ խնձոր-տանձով հյուրասիրում էին մեզ:
        Հարուստ փողոց էր Բաննայան` երկհարկանի տներով, ֆասադները սև քարով և շքամուտքերով, դալաններով, և ողջ երկայնքով փողոցի տակի հարկերը նկուղներ, որտեղ աշնանը լուսամուտներից կարող էինք տեսնել կախաննների շարքերը` խնձորի, սերկևիլի, տանձի, սուջուխի, խաղողի կախաններ, և աշնանը Բաննայա փողոցը լցվում էր խնձորի ու սերկևիլի ախորժալի բույրով, իսկ դալաններից հետո բոլորի տների առաջ պարտեզներ էին, որտեղ, բացի պտղատու ծառերից և հիմնականում թթերից, ծաղիկներ էին՝ վարդեր, նունուֆարներ…«հավուզների», ավազանների կողքերին, իսկ ավազաններով էլ Կոնդից, Կոնդի ջրանցքից իջնում էին կչկչացող առվակներ… միայն մեր բակն էր առանց պարտեզի, որովհետև քարոտ էր, լեռ-քարի վրա էր շինել մեր տունը խազեինը, հաջին:
Եվ մեր տունը, որտեղ գաղթից հետո քառասուն տարուց ավել ապրել ենք, Բաննայա փողոցի վերջին տունն էր աջ կողմում, իսկ ձախ կողմում տներն ու պարտեզները շարունակվում էին մինչև «անանուն» խանը: Հետո այդ մեր լերկ բակում, ավազանի կողքին ես մի թթի ծառ տնկեցի, մեծացավ, խազեինն էլ պատվաստեց և դարձավ մի հիանալի ծառ, որից Երևանի բոլոր բակերում կար: Մրգերից ամենաընտիրը, որից և դոշաբը կար, և չամիչը, և օղին… և զովը… Իսկապես որ հրաշք միրգ է թութ կոչեցյալը: Եվ կային բակեր, որտեղ աճեցնում էին նաև երևի Պարսկաստանից բերված մի թթի տեսակ, որ կոչվում էր «Շահթութի»… Ցուցամատի երկարության թութ էր… մի աներևակայելի համով, մի ամբողջ «փունջ» համով… ուշ էր հասնում և պահում էին մուրաբայի համար:
       Այսպիսին է իմ հիշողություններում «Բաննայա» փողոցը՝ իմ մանկության, պատանեկության փողոցը, որը հետագայում դարձավ լայն պողոտա և գնաց, հասավ մինչև Շենգավիթ, Նորագավիթ, Չարբախ գյուղերին և նրանց էլ դարձրեց քաղաքի մի մասը, և բոլոր կողմերով սկսեց Երևանը մեծանալ… աննորմալ երեխայի նման, և Նորքն էլ, Քանաքեռն էլ դարձան Երևան…
Էդուարդ Իսաբեկյան