Իսաբեկյան Էդ. – Պահպանենք մեր հարստությունը – թերթ, «Գրական թերթ», Ե., 03.04.1970

        «Հայաստանը բացօթյա թանգարան է». մենք այդ գիտեինք, իսկ հիմա ասում են նաև ուրիշները: Այդպես շատ առաջներում ասել էին Եգիպտոսի մասին, Հունաստանի, Իտալիայի, Հնդկաստանի և այլ երկրների մասին, որոնք մարդկությանը թողել են մի քանի անգամ  «7 հրաշալիքներ»: Տարբերությունն այն է եղել, որ ով հասել, քանդել է մեր հրաշալիքները: Անկոչ հյուրերը Հայաստանում անպակաս են եղել: Շատ երկրներ, մի անգամ ավերվելուց հետո, չքացել են աշխարհի քարտեզից, վերջացել են: Մերը չի վերջացել, որովհետև թշնամին քանդել է, մենք շինել ենք նորից: Դա եղել է հայ ժողովրդի համար հանճարի վկայականը: Եվ մեզ հասավ մի զարմանահրաշ բացօթյա թանգարան:
        Այն, ինչ մնաց մի պատառիկ հողի վրա, դժվար է հաշվել և դեռ այդքան էլ հողի տակ ունենք: Մեզ բաժին ընկավ դրանք վերակառուցելու, ինչպես նաև ժամանակի, բնության և ուրիշ արհավիրքներից պահպանելու հոգսը, որպեսզի գալիք սերունդներին նորոգելու հոգսից բացի, հպարտանալու բան մնա:
         Ինչպե՞ս ենք պահել և պահում…
Եթե մեր հարևաններին հարցնես՝ լավ ենք պահում, կասեն, նույնիսկ, նախանձելի, բայց գոնե մենք գիտենք, թե ինչպես է ստեղծվել և ստեղծվում այդ տպավորությունը. հիմնականում այն «տուրիստական մինիմումից», որն արդեն չափանմուշ է դարձել Հայաստան այցելողների համար: Դա Գառնի, Գեղարդ, Զվարթնոց, Հռիփսիմե, Էջմիածին երթուղին է, որից շեղվողները գործ կունենան «մաքսիմումի» հետ, իսկ դա հանձնարարելի չէ, եթե չենք ցանկանում այցելուների աչքերի առջև բացվող տեսարանների աննախանձելի վիճակը փաթաթել այժմ արդեն գոյություն չունեցող սելջուկների կամ մոնղոլների վզին: Հայտնի է, որ Հայաստանը պետություն դառնալու օրվանից մեր հին հուշարձանները պետական օրենքով անձեռնամխելի դարձան: Ստեղծվեցին հուշարձանների պահպանության կոմիտե և հնությունների պահպանության ընկերություն՝ պարզ ու կոնկրետ նպատակադրումով և համապատասխան նյութական միջոցներով: Ներկայումս հուշարձանների պահպանության գործը տնօրինում է «Պետշինի կուլտուրայի հուշարձանների պաշտպանության և վերականգնման վարչությունը», ճարտարապետության դոկտոր Կոնստանդին Հովհաննիսյանի գլխավորությամբ:
        Վարչության գործունեությունը, անշուշտ, «մինիումով» չի սահմանափակվում: Բազմաթիվ ճարտարապետական հուշարձանների բարվոք վիճակը այսօր արդյունք է նրա շնորհակալ ջանքերի, մանավանդ, եթե հաշվի առնենք հուշարձանների ցրվածության հետ կապված շինարարական աշխատանքների անխուսափելի դժվարությունները. նրանց մեծ մասն ընկած է ճանապարհներից դուրս՝ լեռների ծերպերին, անդնդախոր կիրճերում, ձորերում, որտեղ հաճախ պետք է շինանյութ հասցնել ձեռքերով, շալակով: Դժվար է, ինչ խոսք, շա՜տ դժվար: Եվ պատիվ ու հարգանք այն շինարար վարպետներին, որոնք երկար տարիներ աներևակայելի դժվարություններով տիտանական գործ են կատարում: Արվել է և շարունակվում է, բայց… խիստ դանդաղ: Եթե համեմատենք տասնյակ տարիների ընթացքում արվածն ու չարվածը, ապա չարվածը կարելի է նմանեցնել մի ահռելի պատերազմական դաշտի, որտեղ «սպանվածները» հազարներ են, «մահամերձները»՝ կրկնակի անգամ ավելի, իսկ վիրավորներին «թիվ ու համրանք» չկա: Եվ պարզից էլ պարզ է, որ այսպիսի դանդաղ «բուժօգնությամբ» հազիվ թե հաջողվի փրկել «ընկածներին», մանավանդ որ գոյություն ունեն մշտական թալանչիներ, որոնք օր ու գիշեր կողոպտում են «ընկածներին»՝ գառաժի համար, առանձնատան համար, ցանկապատի համար. նրանք ղեկավարվում են այն իմաստուն խորհրդով, որ «տաշած քարը գետնին չի կարելի թողնել»:
       Շա՜տ է աննշան ձեր «բուժօգնությունը», հարգելի՛ ընկերներ: Պարզապես վաղուց ժամանակն է մտածելու «շտապ օգնության» ձևերի մասին, ըստ որում, հնարավորին չափ «աչքից հեռու» ընկածներին օգնելու համար: Իսկ եթե «ընկածները» ավելի շատ են, քան վարչության օգնության հնարավորությու՞նը: Ուրիշ հարց է դանդաղկոտությունը կամ անտարբերությունը, ուրիշ հարց՝ քարուքանդ եղածի շատությունը: Եթե առաջին դեպքում հարկ է կարգի հրավիրել պատասխանատուներին, ապա մյուս դեպքում պարզապես հարկավոր է տագնապ ահազանգել: Այստեղ արդեն անհրաժեշտ է, որ գործնականորեն հանդես գա նաև «Պատմական հուշարձանների պահպանության ընկերությունը», որը պետք է ջանա գործարար մթնոլորտ ստեղծել և նրա հազարավոր անդամները, անդամավճար մուծելու պարտականությունից բացի, զբաղվեն նաև կոնկրետ շոշափելի գործով: Հարցը չի վերաբերում միջոցներ տրամադրելուն: Եվ՛ վարչությունը, և՛ ընկերությունը ամեն տարի հաջողացնում են «տնտեսել» բավականին շոշափելի գումարներ: Խնդիրն այստեղ սեփական նախաձեռնության, բարոյական ու ֆիզիկական ջանքերի գործադրության մասին է:
       Անցյալ տարի, երբ Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետը նորից քննարկեց հուշարձանների պահպանության հարցը, որոշումների մեջ շեշտվեց, որ անելիք ունեն բոլորը՝ սկսած գյուղական դպրոցականներից և մանկավարժներից մինչև բուհերի ուսանողությունը, հասարակական, շինարարական կազմակերպությունները, ձեռնարկային, գործարանային աշխատավորությունը, գյուղական և շրջանային սովետները, ինչպես նաև գրողների, կոմպոզիտորների, ճարտարապետների, նկարիչների միությունները, որոնց մոտ հյուրերն ու այցելուներն անպակաս են: Եթե կոմպոզիտորների միությունը կարող էր առանձնատների քաղաք ստեղծել «ի զարմանս աշխարհի», ապա նույն Դիլիջանի շրջակայքում շատ ավելի զարմանահրաշ հուշարձաններ կան, որոնցից մի երկուսի բարենորոգման հոգսը չենք կարծում, որ նրանց համար առանձին դժվարություն ներկայացնի:
          Սակայն սխալ կլինի եզրակացնել, որ հուշարձանները շրջապատված են միայն ջարդարարներով ու թալանչիներով: Կան նաև նրանց անշահախնդիր, իսկական բարեկամները: Ահա ձեզ մի օրինակ: Բջնի գյուղի բնակիչների մասին մի ժամանակ ասում էին, որ «բարեպաշտ» են, երևի այն պատճառով, որ բացի մի հոյակապ եկեղեցուց, բազմաթիվ ուխտատեղիներ կան այնտեղ: Կան նաև անհաշիվ խաչքարեր՝ մեկը մյուսից զարմանալի, գեղեցիկ: Եվ կար ժամանակ, երբ դրանցից շատերը, հիմնահան եղած, փռված էին գյուղով մեկ: Բայց այդ «բարեպաշտ» հռչակված գյուղացիները իրենց ջանքերով խաչքարերին վերադարձրին իրենց նախկին տեսքը: Բջնեցիք շատ են հեռու հավատացյալ լինելուց: Նրանք պարզապես սքանչելի մարդիկ են և գիտեն սիրել ու հպարտանալ իրենց ունեցած հրաշալիքներով, իսկ Բջնիի դպրոցականներն ու նրանց էնտուզիաստ մանկավարժները առիթ չեն կորցնում հին դրամներ, զարդեր, ամաններ հավաքելու, որ ամեն մի նոր տան հիմք փորելիս առատորեն լույս աշխարհ են գալիս ուրարտական հին գերեզմաններից: Նրանք այդ հարստությունը հանձնում են թանգարաններին առանց վճարի, բավարարվում մի քաղցր խոսքով՝ շնորհակալությամբ:
         Իսկ հակառա՞կը… Ցավոք սրտի, շատ է: Ահա մի օրինակ էլ «հակառակից»: «Ամենայն հայոց բանաստեղծի» անունը կրող Թումանյան գյուղի կենտրոնում հազվագյուտ խաչքարերի մի «անտառ» կար, սքանչելի զարդաքանդակներով: Այժմ այդ «անտառից» կանգուն են մնացել միայն մի քանի խաչքար, մնացածը փռված է այս կամ այն կողմ կամ գտնվում է հողի տակ, իսկ մեծ մասի լոկ հիմնաքարերն են երևում. խաչքարերը չկան: Գյուղի ձորաբերանի մատուռը մի քանի տարի առաջ ընդամենը կիսավեր վիճակում էր, հիմա նրանից հատուկենտ քարեր են մնացել…
        Մատուռից քիչ ներքև, ձորի լանջին, փռված են 12-13-րդ դարերի սուրբ Գրիգոր («Բարձրաքաշ» կոչվող) տաճարի փլատակները: Տաճարը, ըստ երևույթին, ավերվել է երկրաշարժից: Բայց ինչպիսի՜ հարստություն: Մեր հուշարձանների մեջ «Բարձրաքաշը» պարզապես եզակի երևույթ է իր բարձրաքանդակների անկրկնելի հարստությամբ և ճաշակի արդիականությամբ:
         Հարգելի թումանյանցինե՛ր, սիրելի դպրոցականնե՛ր, մանկավարժնե՛ր, պահպանեցեք այդ հրաշալիքները հատկապես նրանցից, որոնք շատ են սիրում «տաշած քարերը գետնին չթողնել»: Եվ դա ոչ թե բարեպաշտություն կլինի, այլ, պարզապես, բարձր հայրենասիրություն:
         Սրանով մեր խոսքը թերևս ավարտած համարեինք, եթե այն վերաբերեր ճարտարապետական հուշարձաններին միայն: Բայց, որքան հայտնի է, պետությունն այդ վարչության վրա դրած պարտականությունները չի սահմանափակել միայն ճարտարապետական հուշարձանների պահպանմամբ: Նրանք պարտավոր են զբաղվել նաև կերպարվեստի հուշարձանների պահպանմամբ, որոնք պակաս արժեքավոր չեն, եթե ոչ ավելի, քանի որ քիչ են դրանք և հազվագյուտ: Մենք ունենք բացօթյա (բառիս զարհուրելի իմաստով) կերպարվեստի թանգարան: Այստեղ արդեն ոչ մի հարևանի նախանձը շարժել մեզ չի հաջողվի, բայց ապշեցնելու չափ զարմացնել, անշուշտ, կարող ենք: Առաջին զարմացողներից մեկը հյուսիսից եկած մի հոյակապ անձնավորություն էր, ռուս մարդ, որը, սիրահարված հայ մանրանկարչությանը, Հայաստան եկավ՝ նվիրվելու նրա ուսումնասիրությանը: Դա մեր հին արվեստի անխոնջ երախտավոր Լիդիա Ալեքսանդրովնա Դուրնովոն էր, որ 1936-1937 թվականներին հրավիրվել էր Հայաստանի պետական պատկերասրահում աշխատելու:
       Դուրնովոն մի խումբ երիտասարդ նկարիչների աջակցությամբ, որոնց նա ոգևորեց իր եռանդով, ձեռնամուխ եղավ մանրանկարչության և զարդարվեստի ուսումնասիրության ու գիտական մշակման գործին: Արդյունքը եղավ «Հայկական մանրանկարչություն» մեծածավալ աշխատություն-ալբոմը, որը, թերևս, առաջինն էր իր ընդգրկած նյութով, գիտական խոր մշակմամբ և շքեղ հրատարակությամբ: Նա հասցրեց նաև պատրաստել հայ զարդարվեստի աշխատություն-ալբոմը, որը մինչև օրս սպասում է իր հրատարակչին: Մանրանկարչության ուսումնասիրությունը, բնականորեն, պիտի տաներ դեպի որմնանկարչությունը, որոնց ընդհանրությունը անժխտելի է, և Դուրնովոն ձեռնամուխ եղավ նաև դրա ուսումնասիրությանը, բայց այստեղ պատկերն արդեն ուրիշ էր, իսկ համեմատությունը…երևակայությունից դուրս: Այնտեղ մանրանկարչությունն էր Մատենադարանում սրբությամբ պահպանված, իսկ այստեղ… պատկերասրահ՝ բաց երկնքի տակ: Նա եղավ այն առաջին մարդը, որ, տեսնելով կերպարվեստի հուշարձանների արհամարհված վիճակը, բողոքի ու զայրույթի ձայն բարձրացրեց ու դարձավ նրանց մոլեռանդ պաշտպանն ու փրկիչը:
        Քառասնական թվականներից որմնանկարչությունն այնպիսի անմխիթար վիճակում էր, որ առանց անհետաձգելի միջամտության կարող էր գնալ դեպի ոչնչացում: Հակառակի նման անծածկ էին ու բնության քմահաճույքին էին թողնվել ճարտարապետական այն հուշարձանները, որոնք ունեին հարուստ մանրանկարչություն: Ահա նրանց հասցեները. Զանգեզուրում՝ Տաթևի վանքը, Լոռում՝ Քասախի եկեղեցին, Արթիկի փոքր եկեղեցին, Առուչի, Կոշի եկեղեցիները, Իջևանում՝ «Ագռավավանքը» և Գնդեվանքը, որի ծածկը անցյալ տարի է շինվել, երբ արդեն 10-րդ դարի ֆիգուրալ որմնանկարներից մնացել էր միայն Տիրամոր քայքայված, ջնջված կերպարանքը: Հուշարձանների մի մասն էլ, այսպես ասած, «ծածկի» տակ են: Ծակ տանիքներից ու բաց լուսամուտներից հոսող ջրերն ու խոնավությունը կործանարար հետևանք են ունեցել տեմպերայով արված որմնանկարների համար, որոնք ժամանակին անհրաժեշտ պրոֆիլակտիկ մշակման չեն ենթարկվել: Ծածկի տակ եղածներն էլ հետևյալներն են. Իջևանի շրջանում «Կիրանց» և «Առաքելոց» եկեղեցիները, որտեղ համարյա թե ոչինչ չի մնացել հոյակապ ֆիգուրալ որմնանկարներից:
Համեմատաբար բարվոք տեսք ունեն «Ախթալայի», Մեղրիի մեծ եկեղեցու և մասամբ էլ «Հաղպատի», «Լմբաթավանքի», Գնդեվազ գյուղի որմնանկարները: Գաջի տակ, բարեբախտաբար, դեռ չբացված, չմաքրված որմնանկարներ ունեն Աշտարակի Կարմրավորը, Մեղրիի երկու փոքր եկեղեցիները և, երևի, էլի շատ վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնց մասին չենք կասկածում: Այդպես առանց կասկածելու «Մոսկվա» կինոթատրոնի համար շինարարական հրապարակ բացելու նպատակով, տարիներ առաջ հողի երեսից ջնջվեց «Պողոս-Պետրոսը», իսկ ծեփի տակից լուռ կշտամբանքով քանդողների երեսին նայեցին 7-րդ դարի որմնանկարները… Դուրնովոյին մնում էր՝ փրկել եղածը գոնե պատճենների միջոցով: Եվ նա, երիտասարդ նկարիչների օգնությամբ, պատերազմի ծանր տարիներին, մեծ դժվարություններով վերը հիշված (ծածկված ու անծածկ) հուշարձաններից պատճենահանեց այն, ինչ որ հասցրեց: Հասցրեց եմ ասում, որովհետև պետական պատկերասրահում էլ եղան մարդիկ, որոնք չհասկացան այդ մեծ երախտավորի գործունեության կարևորությունը, դադարեցրին աշխատանքը, և նա պատկերասրահից հեռացավ վշտացած: Բայց ափսոս, հազար ափսոս, որովհետև կարելի էր շատ բան փրկել:
         Մնացած որմնանկարներն այժմ անճանաչելի են դարձել՝ համեմատած թեկուզ պատճենների հետ: Եվ երբ, պետական պատկերասրահի պատճենահանման արվեստանոցը վերսկսեց իր գործունեությունը, պարզվեց, որ պատճենահանելու ոչինչ չի մնացել… Մարդկային բանականությունից, երևակայությունից դուրս է «հիշատակ» թողնելու մոլուցքով տառապող որոշ այցելուների արածը… «Հուշագրերն» սկսվում են 20-ական թթ, մինչև մեր օրերը.ստորագրել են մատիտով, ներկով, սուր քարով, երկաթի շեղբով, դանակով, այն ամենով, ինչ ձեռքի տակ ունեցել են: Այդ ձեռքերը անխիղճ կերպով խզբզել են, քրքրել, ծվատել: Ի՞նչը վերականգնել, ի՞նչը պահպանել այլևս…
         Սակայն ինչու՞ կատարվեց, թող թույլ տրվի ասել, այս ոճրագործությունը՝ սեփական, անգին հարստությունների հանդեպ: Այս հարցը մենք ուղղում ենք մարդկանց, որոնք կոչված են դրանք պահպանելու, և առաջին հերթին ուղղում ենք հուշարձանների պահպանության վարչության հարգարժան ընկերներին: Չէ՞ որ նրանց պետք է հայտնի լինի, որ այն հուշարձանները, ուր հրաշքով դեռ որմնանակրչություն էր պահպանվել, եղել են անծածկ, բաց երկնքի տակ: Հայտնի պիտի լիներ նաև, որ եթե ճարտարապետական հուշարձանները ենթակա են չափագրման, վերականգնման, ապա որմնանկարները ավերվելուց հետո անհնար է վերակենդանացնել: Դրանց գեղարվեստական արժեքնե՞րն են նրանց աննշան թվացել, թե՞ ճարտարապետական սինթեզի առկայության վիթխարի նշանակությունը: Վիթխարի եմ ասում, որովհետև սինթեզի առկայությունը մեզ մոտ, իրոք այդպիսի նշանակություն ունի, մանավանդ, եթե չմոռանանք, որ դեռ ոչ շատ հեռու անցյալում կային «գիտնականներ», որոնք գիտնականին ոչ վայել հապճեպությամբ հայտարարում էին, թե հայ ճարտարապետությանը բնորոշ չէ ներքին սինթեզը: Իսկ փաստերը, այնուամենայնիվ, ապացուցեցին, որ այն եղել է վաղ միջնադարից էլ առաջ:
       Ինչ խոսք, որ այդպիսի վերաբերմունքով մոտ ապագայում կապացուցենք, թե որմնանկարչություն չենք ունեցել:
       Տասնյակ տարիների ընթացքում, հնությունների պահպանության կոմիտեն, զբաղված լինելով միմիայն ճարտարապետական հուշարձանների հոգսերով, բնականորեն ստեղծել է նաև անհրաժեշտ մասնագետ վարպետներ, որոնք այսօր ի վիճակի են Գառնիի տաճարի նման բարդ ճարտարապետական հուշարձանը մանրակրկիտ ճշգրտությամբ վերականգնել: Սակայն հանցավոր անտարբերության մատնելով նույն ճարտարապետության հետ սքանչելի միասնություն կազմող որմնանկարչությունը, մենք չենք մտածել նաև համապատասխան մասնագետներ պատրաստելու մասին: Իսկ մասնագետներ ունենալու համար տարիներ են հարկավոր: Որմնանկարչության մնացորդները կործանումից փրկելու միակ ելքը, առաջին հերթին, հուշարձանների համար իսկական ծածկ ստեղծելն է: Ինչ վերաբերում է որմնանկարների բուժման հարցին՝ մաքրմանը, ամրացնելուն և առհասարակ պրոֆիլակտիկ միջոցներին, ապա այստեղ էլ մի ելք կա ընդամենը. դիմել դրսի օգնությանը, հրավիրել մասնագետներ թեկուզ մեր հարևան հանրապետություններից՝ Վրաստանից, Ուկրաինայից, որտեղ ժամանակին մտածել են այդ մասին և ստեղծել անհրաժեշտ մասնագիտական կադրեր:

 

                                                               Էդուարդ Իսաբեկյան, «Գրական թերթ», 03.04.1970թ․։